نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی روستایی
2 استادیار دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
1. طرح مسئله
نیاز انسان به آب موجب شده است بیشتر تمدن‌های بشری در کنار رودخانه‌ها شکل بگیرند (بوستانی و اسماعیلی، 1394: 68). رودخانه‌ها از طریق مشخصات هیدرولوژیک منحصربه‌فرد خود و همچنین شکل‌بخشی به مناظر فرهنگی با ارائۀ غذا، آب، و سایر خدمات زیست‌بوم، در شکل دادن به فیزیک زمین، مناظر و محیط‌زیست نقش مهمی ایفا کرده‌اند (Marcus W. Beck & Et al, 2012: 1). احداث سد الگوهای کاربری اراضی، آب و سایر منابع طبیعی را تغییر می‌دهد و این می‌تواند در گستره‌هایی وسیع تأثیرات منفی داشته باشد. این تغییرات به روستاییان خسارت می‌زند و به همین دلیل ساختار اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و شبکه‌های مربوط گسیخته شده و ارائۀ خدمات اجتماعی و... با مشکلاتی مواجه می‌شود (رحمتی و نظریان، 1389: 54). ارزیابی تأثیرات اجتماعی تحلیل فرایندی است شامل پیش‌بینی، ارزیابی و بازتاب و مدیریت درنظرگرفته‌شده و عواقب ناخواسته در محیط‌زیست انسانی که ناشی از برنامه‌ریزی مداخلات (سیاست‌ها، طرح، برنامه‌ها) و نیز هر فرایند تغییر اجتماعی به استناد آن توسط چنین مداخلاتی است؛ به طوری که به عنوان مورد پایدارتر در محیط‌زیست انسانی و زیست‌فیزیکی عادلانه به کار رود (Tilt Et al, 2009: 250). به همین دلیل در مدیریت منابع آب، به توسعۀ فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی شده توجه و تأثیرات زیست‌محیطی که حاصل این مطالعات است اهمیت روزافزون یافته است ( .(Tahmicioglu Et al, 2007: 759 اقدامات توسعه‌ای افزون بر پیامدهای مثبت، مسائلی نظیر فرسایش سرمایة اجتماعی، تخریب زیست‌محیطی، ایجاد تضاد میان دولت و مردم، آسیب‌های اجتماعی، نقض حقوق قانونی مردم و به وجود آوردن تبعیض‌های اجتماعی نیز به همراه دارند (فاضلی، 1389: 11). طرح‌های توسعه‌ای بنا به طبیعت اقتصادی خود به تحلیل اجتماعی هم نیاز دارند. فرایندهای اقتصادی در خلأ روی نمی‌دهد بلکه همواره پس‌زمینة اجتماعی دارند که جهت، شکل و نتایج آنها را تحت تأثیر قرار می‌دهد (Cernea & Kudat, 1997: 7). در یک نگاه جامع و با بررسی خلاصه‌ای از منابع تحقیقاتی داخل و خارج کشور، سدها در مراحل مختلف احداث و بهره‌برداری، از نظر اجتماعی (شایان و همکاران، 1388؛ احمدی اوندی و همکاران، 1393؛ درخشان و طغیانی، 1394؛ ملک‌حسینی و میرک‌زاده، 1392)، مالی و اقتصادی (رحمتی و نظریان، 1389؛ عوامی، 1395)، طبیعی (رحمتی و نظریان، 1389؛ پیرستانی و شفقتی، 1388)، فیزیکی (قراگوزلو و دیگران، 1393؛ عوامی، 1395)، معیشتی (Marcus W. Beck & Et al, 2012؛ Égré & Senécal, 2012؛ Bhandari & Gran, 2006؛ Kura Et al, 2017؛ Chandy Et al, 2012) تأثیرات عمیقی بر جای خواهند گذاشت. این پژوهش در پی تحلیل و تبیین آثار احداث سد داریان بر معیشت پایدار نواحی روستایی در سکونتگاه‌های متأثر در منطقه است. از اهداف پژوهش حاضر میتوان به این موارد اشاره کرد: تعیین مناطق متأثر از طرح، شناسایی افراد و گروه‌های جمعیتی متأثر از طرح، شناسایی پیامدهای مثبت و منفی طرح، شناسایی آثار و پیامدهای مؤثر بر سرمایه‌های اجتماعی، فرهنگی، مالی، فیزیکی و انسانی احداث سد بر سکونتگاه‌های متأثر و به‌ویژه روستاهای پایین‌دست و حاشیة دریاچة سد و ارائۀ راهکارهای مناسب برای کاهش پیامدهای منفی و تقویت پیامدهای مثبت اجرای طرح.
2. پیشینۀ پژوهش
تورتون در پژوهشی با عنوان «رویکرد معیشت پایدار و برنامۀ توسعۀ روستایی کامبوج» (Turton, 2013) از رویکرد معیشت پایدار و اصول آن جهت تدوین برنامه و راهکارهایی برای توسعۀ روستایی و نابودی فقر در کامبوج بهره گرفته است. فوراکری در «حمل‌ونقل و معیشت پایدار روستاییان»، معیشت پایدار را رویکردی مطلوب برای توسعۀ نواحی روستایی دانسته است (Fouracre, 2001). تایلت و همکاران و آسماه در «تنوع معیشت روستایی و اصلاحات بخش کشاورزی در غنا» (Tilt et al, 2009؛ Asmah, 2010) به رویکرد تنوع در اقتصاد روستایی به‌ویژه در بخش کشاورزی پرداخته و یادآوری کرده است که خانوارهای روستاهایی که دارای فعالیت‌های کشاورزی متنوعی بوده‌اند با روستاها و خانوارهای فاقد این اصل، در شاخص‌ها و دارایی‌های معیشتی (اقتصادی، اجتماعی، انسانی) متفاوت‌اند و تأکید بر متنوع‌سازی اقتصاد روستاها برای تحقق معیشت پایدار روستاییان مهم‌ترین راهکار کاربردی پژوهش آنها است. شهلی در کتاب بهبود وضعیت معیشت زنان روستایی با ایجاد فعالیت‌های درآمدی در بنگلادش (Sheheli, 2012) وضعیت دارایی‌های معیشتی در میان زنان را بررسی کرده است. او رشد جمعیت روستایی، ورود فناوری، تخریب محیط‌زیست و موانع فرهنگی و اجتماعی را مهم‌ترین دلایل رشد فقر به‌ویژه در میان زنان روستایی بنگلادش می‌داند. وانگو همکاران در «چارچوبی برای تجزیه و تحلیل تأثیر اجتماعی سدهای بزرگ» به این نکتۀ مهم دست یافتند که اغلب طرح‌های هیدرولوژیکی بزرگ که همراه با ساخت‌وساز است بر محیط‌زیست و جوامع محلی تأثیر می‌گذارد (Wang et al, 2012). در بعضی موارد دولت متوجه از دست دادن دارایی روستاییان بوده است و برای جبران آن سیاست‌های مختلفی اتخاذ کرده است. در پژوهش وانگ و همکاران مشخص گردید که خانه‌ها و مزارع عمده‌ترین چیزهایی هستند که از بین می‌روند. در حالی که خسارات خانه‌ها همیشه جبران می‌شود، مزارع جدید اغلب کوچک‌تر یا از نظر کیفی فقیرتر از قبل هستند (Wang et al, 2012: 139).
نتایج تحقیق جمعه‌پور (1390) نشان می‌دهد که در روستای برغان، گردشگری باعث ایجاد اشتغال و درآمد شده است، اما این تأثیر بسیار محدود بوده و تنها برخی خانوارها از آن بهره‌مند شده‌اند و در مجموع گردشگری نتوانسته است در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و محیطی سطح معیشت روستاییان را ارتقا دهد. فیروزآبادی و عظیم‌زاده (1391) معتقدند که سطح پایین معیشت در روستاها باعث می‌شود که آنها بر محیط طبیعی فشار بیشتری وارد کنند و در نتیجه موجب تخریب آن شوند. در این تحقیق، مهم‌ترین راهکارِ پژوهش اتخاذ رویکرد معیشت پایدار در مدیریت توسعۀ روستایی منطقه است. قراگوزلو و دیگران (1393)، در «ارزیابی آثار کالبدی فضایی جابه‌جایی در سکونتگاه‌های روستایی» متوجه شدند که ساختار اشتغال روستاییان بعد از جابه‌جایی تغییر چندانی نکرده و همچنان کشاورزی و دامداری معیشت غالب آنها است همچنان‌که میزان درآمد ساکنان و نیز توانایی آنان در تأمین هزینه‌های زندگی نیز تغییری نکرده است. در پژوهش ملک‌حسینی و میرک‌زاده، سدّ سلیمانشاه سنقر، به رغم تأثیرات مثبت اجتماعی (تأمین و تنوع‌بخشی به مشاغل، کاهش فقر و ...)، باعث ایجاد مهم‌ترین اثر اجتماعی منفی یعنی جابه‌جایی مردم و در نتیجه از دست دادن خانه‌ها، مزارع، باغ‌ها، و تعلقات اجتماعی فرهنگی مردم دو روستا شده و این نقض آشکار حقوق اساسی مردم است (ملک‌حسینی و میرک‌زاده، 1393: 606). در تحقیق شایان و همکاران (1388: 38، 39) آمده است که از نظر اقتصادی در روستاهای پایاب کارده، کاهش 6/36/. حقابة بهره‌برداران کاهش درآمد کشاورزان را به دنبال داشته است. احداث سد به علت قرار گرفتن برخی روستاها و زمینهای کشاورزی در پشت مخزن سد، آثار اقتصادی و اجتماعی منفی فراوانی در پی دارد و این تبعات برای جوامع روستایی که به دلیل شرایط خاص جغرافیایی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی کاملاً به محیط جغرافیایی وابسته‌اند، دوچندان است (رحمتی و نظریان، 1389: 63؛ احمدی اوندی و همکاران، 1393: 49). مردم بومی با خطرهای فرهنگی، اجتماعی و معیشتی خاصی مواجه هستند. آنها در طرح‌هایی که در فرایند تصمیم‌گیری آنها به‌ویژه اسکان مجدد، فرآیند ارزیابی نیازها و گزینه‌ها انجام نمی‌شود غالباً متحمل خطرهای نامطلوب می‌شوند (کدیور، 1386: 431).
3. مفاهیم، دیدگاه‌ها و مبانی نظری
معیشت مشتمل بر توانایی‌ها، دارایی‌ها (هر دو بعد مادی و منابع اجتماعی) و فعالیت‌هایی است که برای زندگی لازم است (افتخاری و همکاران، 1390: 20). منابع معیشتی عبارت‌اند از میزان و وضعیت دارایی‌های فیزیکی، مادی، اجتماعی، انسانی و طبیعی (جمعه‌پور و احمدی، 1390: 40؛ Wilson et al, 2006: 15). در پژوهش حاضر برای بررسی آثار احداث سد در منطقه سرمایه‌های اجتماعی، انسانی، فیزیکی، اقتصادی و طبیعی به همراه متغیرهای مربوطه در هر شاخص به صورت بازدید از محل، مشاهده، مصاحبه و نیز پرسشگری تکمیل شده‌اند. براساس الگوی سازمان بین‌المللی توسعه (DFID)[1] سرمایه‌های معیشتی شامل سرمایه‌های طبیعی (N)، فیزیکی (P)، اجتماعی (S)، انسانی (H) و مالی (F) است. این پنج دارایی معیشتی به همدیگر وابسته‌اند و هر یک از آنها می‌تواند دیگر دارایی‌ها را کامل کند.
رویکرد معیشت پایدار از جدیدترین رویکردها در زمینۀ توسعه جوامع روستایی است. «رویکرد معیشتی، فقر را فراتر از ناکافی بودن درآمد می‌داند» (Guillotera et al., 2012: 288). معیشت پایدار از ابعاد کلیدی پارادایم توسعۀ پایدار روستایی است که در آن، توجه جدی به معیشت و تحول آن و نیز شیوه‌های برطرف کردن چالش‌های آن از ضروری‌ترین ابعاد کاهش فقر روستایی و توسعۀ روستایی به شمار می‌رود (سجاسی قیداری و صادقلو و پالوچ، 1392: 86). این رویکرد، رویکردی غیربخشی، جامع، مردم‌محور (Carney, 2012: 2-3 ;Morse, 2013: 39) و منبطق بر واقعیت و مشارکتی است که با توانمندسازی روستاییان فقیر ظرفیت‌های معیشتی آنها را تقویت می‌کند (Scoones, 2009: 8).
شکل 1. الگوی مفهومی تحقیق برگرفته از رویکرد معیشت پایدار (DFID)
منبع: Fouracre, 2001: 5
4. روش تحقیق
تحقیق حاضر به لحاظ هدف از نوع کاربردی است و در زمرۀ تحقیقات توصیفی ـ پیمایشی قرار دارد. این تحقیق براساس مطالعات علمی، مشاهدۀ مستقیم چندین‌بارۀ پژوهشگر در میدان مطالعه و تجربه‌های جهانی مانند کمیسیون جهانی سدها، دستورالعمل ارزیابی آثار طرح‌های سدسازی و سایر منابع علمی مرتبط، به استدلال علمی دربارۀ موضوع پرداخته و از نگاه جغرافیایی و اجتماعی با نگرشی نظام‌مند، جنبة کاربردی به پژوهش داده است تا در موارد مشابه، مورد استفاده قرار گیرد. جامعۀ آماری تحقیق دارای 14472 خانوار و 55927 نفر جمعیت است که به صورت پراکنده (با تأثیر مستقیم و غیرمستقیم) در اطراف و مسیر مخزن سد و رودخانۀ سیروان قرار دارند. برای ارزیابی آثار معیشتی از پرسشنامۀ محقق‌ساخته استفاده شد. برای تدوین پرسش‌نامه از نظرات ساکنین و مطالعات پیشین استفاده شده است و کارشناسان آموزشی و اجرایی نیز روایی آن را تأیید کرده‌اند. پایایی پرسش‌نامه با روش همسانی درونی تعیین شده است و نتایج آزمون آلفای کرونباخ (86/0) بیانگر میزان بالای اعتبار پرسش‌نامه است. حجم نمونه براساس فرمول کوکران با خطای 05/0 برابر با 374 خانوار است که با نمونه‌گیری گلوله برفی مورد انتخاب آماری قرار گرفته‌اند.
جدول 1. آمار جمعیتی منطقۀ متأثر از احداث سد
|
ردیف |
روستاهای بالادست (متأثر مستقیم) |
روستاهای بالادست (متأثر غیرمستقیم) |
روستاهای پایین‌دست (متأثر مستقیم) |
روستاهای پایین‌دست (متأثر غیرمستقیم) |
||||||||
|
روستا |
خانوار |
جمعیت |
روستا |
خانوار |
جمعیت |
روستا |
خانوار |
جمعیت |
روستا |
خانوار |
جمعیت |
|
|
1 |
هجیج |
109 |
362 |
نوین |
201 |
735 |
هیروی |
22 |
84 |
تشار |
83 |
296 |
|
2 |
ناو |
163 |
614 |
ژیوار |
325 |
1340 |
داریان |
177 |
577 |
نروی |
125 |
431 |
|
3 |
سلین |
215 |
811 |
کلجی |
59 |
219 |
نیسانه |
59 |
208 |
شرکان |
90 |
269 |
|
4 |
رودبار |
42 |
168 |
بلبر |
161 |
565 |
ورا |
79 |
283 |
نجار |
44 |
130 |
|
5 |
زوم |
19 |
93 |
دلمرز |
78 |
324 |
* |
* |
* |
کمدره |
18 |
64 |
|
6 |
اسپریز |
1 |
3 |
اورامانات |
706 |
2587 |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
|
7 |
ورگویر |
4 |
12 |
کماله |
158 |
630 |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
|
8 |
عباس‌آباد |
13 |
70 |
رودبر |
100 |
352 |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
|
جمع |
8 |
566 |
3673 |
8 |
1788 |
6752 |
4 |
337 |
1152 |
10 |
360 |
2444 |
منبع: داده‌های آماری شبکة بهداشت و درمان شهرستان پاوه و سروآباد، 1395
روش انجام تحقیق در بخش نظری، اسنادی و در بخش عملی، پیمایشی است. هرچند عمدتاً در آن از پرسش‌نامه استفاده شد، اما در چندین نوبت و در چند بازۀ زمانی ابزارهای دیگری از قبیل مصاحبۀ ساختارمند، مشاهده و... هم به کار گرفته شد. پرسشنامۀ مورد استفاده دارای پنج بعد است و هر بعد نیز شامل چندین گویه است.
جدول 2. مشخصات حجم خانوارهای حوزۀ متأثر از احداث سد
|
طبقۀ مورد نظر |
حجم جامعه |
تعداد پرسش‌نامه |
|
روستاهای بالادست (متأثر مستقم) |
8472 |
203= 024/0*8742 |
|
روستاهای بالادست (متأثر غیرمستقم) |
1003 |
24= 024/0* 1003 |
|
روستاهای پایین‌دست (متأثر مستقم) |
2864 |
68= 024/0* 2864 |
|
روستاهای پایین‌دست (متأثر غیرمستقم) |
2133 |
52= 024/0* 2133 |
|
جمع خانوار |
14472 |
374 |
منبع: داده‌های پژوهش، 1395
داده‌های حاصل از پرسش‌نامه‌ها با روش‌های آمار توصیفی (درصد فراوانی، شاخص‌های مرکزی و پراکندگی) و آمار توصیفی (برای تحلیل فرضیه‌ها از آزمون خی دو تک‌متغیری) و با استفاده از نرم افزار Spss20 تحلیل شده است.
پرسش‌نامه با رویکرد معیشت پایدار مورس و نامارا[2] تهیه شده است. برای توصیف و تحلیل داده‌ها نرم‌افزارهای آماری SPSS و Excel مورد استفاده قرار گرفته است.
5. محدوده و قلمرو پژوهش
منطقۀ جغرافیایی فرهنگی هورامان واقع در غرب ایران از جمله مناطق روستایی به حساب می‌آید که در آن توانایی انسان در رویارویی با طبیعت کوهستانی و تعامل با آن متجلی شده است.
شکل 2. نقشة توپوگرافی رودخانۀ سیروان و موقعیت آن در کشور و استان‌های کردستان و کرمانشاه
منبع: جباری، 1393: 30
مرزبندی دقیق و مشخص منطقۀ هورامان بسیار دشوار است و این مرزبندی هنگامی که به‌صورت جغرافیای فرهنگی هورامان درمی‌آید، دارای تورفتگی و حدود نامشخص‌تری است؛ با این حال میتوان گفت این منطقه به صورت کلی، از مشرق تا سنندج و کامیاران، از مغرب تا شاره‌زور، از جنوب تا کرمانشاه و جوانرود و از شمال تا مریوان امتداد دارد. زبان ساکنان این منطقه، هورامی و شغل قریب به اتفاق ساکنانش دامداری سنتی معیشتی، باغداری، و امورات اداری خدماتی است. با ساخت سد مذکور به اراضی و جنگل‌های منطقه خساراتی وارد می‌شود که طبق برآورد مهندسان مشاور بندآب، در آبان 1384 از این قرار است:
جدول 3. خلاصۀ خسارات مخزن
|
شرح |
مساحت (هکتار) |
جمع خسارت (میلیارد ریال) |
|
باغات |
129 |
15.48 |
|
جنگل |
573 |
5.157 |
منبع: وزارت نیرو، 1384: 117
انتقال آب رودخانۀ سیروان به حوضۀ آبریز کرخه با هدف توسعۀ کشاورزی و افزایش توان سدهای برقابی در این حوضه و نیز انتقال آب به دشت‌های غربی کشور به منظور استفاده در بخش کشاورزی در حوضۀ آبریز رودخانه‌های منطقه از مهم‌ترین اهداف طرح مذکور است (وزارت نیرو، 1384: 1).
6. آثار سدسازی بر معیشت پایدار
هر پدیده و موضوعی که پیرامون ما اتفاق می‌افتد معایب و محاسنی دارد. قطعاً سدسازی نیز از این قاعده مستثنی نبوده و نیست. ایجاد سد در زندگی افرادی که نزدیک آن زندگی می‌کنند از نظر اقتصادی و اجتماعی تأثیرگذار است. مثلاً اسکان مجدد و از دست دادن زمین که از برجسته‌ترین تأثیرات آن است (Marcus W. Beck & Et al, 2012: 2).
شیوه‌های فعلی احداث سد به‌خصوص درمورد آثار محیط‌زیستی و معیشت به‌حاشیه‌رانده‌شدۀ اعضای جامعه، انجام پایداری را نشان نمی‌دهد (Marcus W. Beck & Et al, 2012: 2). ارزیابی تأثیرات احداث و آبگیری سدها تحلیل فرایندی است شامل پیش‌بینی، ارزیابی، بازتاب و مدیریت درنظرگرفته‌شده و عواقب ناخواستۀ آن در محیط‌زیست انسانی که بر اثر مداخلات انسانی (سیاست‌ها، طرح‌ها، برنامه‌ها) پدید آمده است. در مسیر چنین ارزیابی‌هایی، یکی از چالش‌های کلیدی، ایجاد مجموعه‌ای از متغیرهای قابل اندازه‌گیری است (Tilt et at, 2009: 255). براساس (Kraljevic, 2013) در ساخت هشت سد، هفت اشتباه زیر مشاهده شده است:
1) ساخت‌وساز اشتباه بر روی رودخانه
2) غفلت از جریان پایین‌دست
3) بی‌توجهی به تنوع زیستی
4) سقوط برای اقتصاد بد
5) عدم کسب مجوزهای اجتماعی برای احداث
6) تأثیرات و خطرات سوء
7) پیروی کورکورانه از وسوسه/ پافشاری در ساخت (Kraljevic, Andrea et al, 2013: 3).
7. بحث، تجزیه‌وتحلیل فرضیه‌ها
در این مرحله به بررسی نتایج حاصل از آزمون کولموگروف ـ اسمیرنوف درمورد هر یک از متغیرها می‌پردازیم و براساس نتایج حاصل، برای بررسی صحت و سقم فرضیات تحقیق آزمون مناسب را انتخاب می‌کنیم.
اگر مقدار سطح معنی‌داری بزرگتر از مقدار خطا باشد، فرضیۀ صفر و در صورتی که مقدار سطح معنی‌داری کوچک‌تر از خطا باشد فرضیۀ یک را به عنوان نتیجه در نظر می‌گیریم.
جدول 4. نتیجۀ آزمون نرمال بودن برای توزیع داده‌های ابعاد
|
ابعاد |
سطح معنی‌داری |
مقدار خطا |
تأیید فرضیه |
نتیجه‌گیری |
|
|
سرمایۀ مالی |
قبل |
087/0 |
05/0 |
H1 |
نرمال نیست |
|
بعد |
129/0 |
05/0 |
H1 |
نرمال نیست |
|
|
سرمایۀ انسانی |
قبل |
120/0 |
05/0 |
H1 |
نرمال نیست |
|
بعد |
113/0 |
05/0 |
H1 |
نرمال نیست |
|
|
سرمایۀ اجتماعی |
قبل |
124/0 |
05/0 |
H1 |
نرمال نیست |
|
بعد |
170/0 |
05/0 |
H1 |
نرمال نیست |
|
|
سرمایۀ طبیعی |
قبل |
111/0 |
05/0 |
H1 |
نرمال نیست |
|
بعد |
129/0 |
05/0 |
H1 |
نرمال نیست |
|
|
سرمایۀ فیزیکی |
قبل |
120/0 |
05/0 |
H1 |
نرمال نیست |
|
بعد |
141/0 |
05/0 |
H1 |
نرمال نیست |
|
|
سؤالات کلی |
قبل |
070/0 |
05/0 |
H1 |
نرمال نیست |
|
بعد |
119/0 |
05/0 |
H1 |
نرمال نیست |
|
منبع: داده‌های پژوهش، 1395
با توجه به جدول 4، چون مقدار سطح معنی‌داری تمامی ابعاد کوچک‌تر از مقدار خطا 05/0 است، پس فرضیۀ صفر رد می‌شود. یعنی داده‌های پژوهش دارای توزیع نرمال نیست، اما با توجه به نرمال یا غیرنرمال بودن متغیرهای مورد بررسی میتوان به بررسی فرضیات پژوهش اقدام نمود.
8. آزمون فرضیه‌های پژوهش با استفاده از تحلیل تفاوت
فرضیۀ اول: احداث سد بر سرمایۀ مالی تأثیرگذار بوده است.
جدول 5. نتایج آزمون ویلکاکسون برای سرمایۀ مالی
|
سرمایۀ مالی |
مقدار Z |
سطح معناداری |
|
قبل- بعد |
796/3- |
001/0 |
منبع: نتایج پژوهش، 1395
با استناد به آزمون Z (3.796-) که در سطح خطای کوچک‌تر از 01/0 معنی‌دار است میتوان گفت که به لحاظ آماری با اطمینان 99/0 تفاوت میان سرمایه‌های مالی در زمان‌های قبل و بعد از احداث سد معنی‌دار است. این نتیجه بر رد شدن فرض H0 تحقیق مبنی بر برابری میزان سرمایه‌های مالی در دو زمان قبل و بعد از اجرای سد داریان دلالت دارد. میانگین رتبۀ دارایی‌های مالی در زمان قبل از احداث سد (91/161) بیشتر از میزان آن در زمان بعد از احداث سد (52/116) بوده است. پس با احداث سد میزان دارایی‌های مالی کاهش یافته است.
فرضیۀ دوم: احداث سد بر سرمایۀ انسانی تأثیرگذار بوده است.
جدول 6. نتایج آزمون ویلکاکسون
|
سرمایۀ مالی |
مقدار Z |
سطح معناداری |
|
قبل- بعد |
904/6- |
001/0 |
منبع: نتایج پژوهش، 1395
با استناد به آزمون Z(904/6-) که در سطح خطای کوچک‌تر از 01/0 معنی‌دار است، میتوان گفت که به لحاظ آماری با اطمینان 99/0 تفاوت میان سرمایه‌های انسانی در زمان‌های قبل و بعد از احداث سد معنی‌دار است. این نتیجه بر رد شدن فرض H0 تحقیق مبنی بر برابری میزان سرمایه‌های انسانی در دو زمان قبل و بعد از اجرای سد داریان دلالت دارد. به عبارت دیگر میزان دارایی‌های انسانی قبل و بعد از احداث سد داریان متفاوت است. میانگین رتبۀ دارایی‌های مالی در زمان قبل از احداث سد (82/114) بیشتر از میزان آن در زمان بعد از احداث سد (43/67) بوده است. پس با احداث سد میزان دارایی‌های انسانی کاهش یافته است.
فرضیۀ سوم: احداث سد بر سرمایۀ اجتماعی تأثیرگذار بوده است.
جدول 7. نتایج آزمون ویلکاکسون
|
سرمایۀ مالی |
مقدار Z |
سطح معناداری |
|
قبل- بعد |
774/6- |
001/0 |
منبع: نتایج پژوهش، 1395
با استناد به آزمون Z(774/6-) که در سطح خطای کوچک‌تر از 01/0 معنی‌دار است، میتوان گفت که به لحاظ آماری با اطمینان 99/0 تفاوت میان سرمایه‌های اجتماعی در زمان‌های قبل و بعد از احداث سد معنی‌دار است. این نتیجه بر رد شدن فرض H0 تحقیق مبنی بر برابری میزان سرمایه‌های اجتماعی در دو زمان قبل و بعد از اجرای سد داریان دلالت دارد. میانگین رتبۀ دارایی‌های اجتماعی در زمان قبل از احداث سد (18/150) بیشتر از میزان آن در زمان بعد از احداث سد (38/115) بوده است. پس با احداث سد میزان دارایی‌های اجتماعی کاهش یافته است.
فرضیۀ چهارم: احداث سد بر سرمایۀ طبیعی تأثیرگذار بوده است.
جدول 8. نتایج آزمون ویلکاکسون
|
سرمایۀ مالی |
مقدار Z |
سطح معناداری |
|
قبل- بعد |
705/14- |
001/0 |
منبع: نتایج پژوهش، 1395
همان‌طور که پیشتر گفته شد با استناد به آزمون Z(705/14-) که در سطح خطای کوچک‌تر از 01/0 معنی‌دار است میتوان گفت که به لحاظ آماری با اطمینان 99/0 تفاوت میان سرمایه‌های طبیعی در زمان‌های قبل و بعد از احداث سد معنی‌دار است. این نتیجه بر رد شدن فرض H0 تحقیق مبنی بر برابری میزان سرمایه‌های طبیعی در دو زمان قبل و بعد از اجرای سد داریان دلالت دارد. میانگین رتبۀ دارایی‌های طبیعی در زمان قبل از احداث سد (42/169) بیشتر از میزان آن در زمان بعد از احداث سد (20/65) بوده است. پس با احداث سد میزان دارایی‌های طبیعی کاهش یافته است.
فرضیۀ پنجم: احداث سد بر سرمایه‌های فیزیکی تأثیرگذار بوده است.
جدول 9. نتایج آزمون ویلکاکسون
|
سرمایۀ مالی |
مقدار Z |
سطح معناداری |
|
قبل- بعد |
915/3- |
001/0 |
منبع: نتایج پژوهش، 1395
با استناد به آزمون Z(915/3-) که در سطح خطای کوچک‌تر از 01/0 معنی‌دار است میتوان گفت که به لحاظ آماری با اطمینان 99/0 بین سرمایه‌های فیزیکی در زمان‌های قبل و بعد از احداث سد تفاوت معنی‌داری وجود دارد. این نتیجه بر رد شدن فرض H0 تحقیق مبنی بر برابری میزان سرمایه‌های فیزیکی در دو زمان قبل و بعد از اجرای سد داریان دلالت دارد. میانگین رتبۀ دارایی‌های فیزیکی در زمان قبل از احداث سد (62/199) بیشتر از میزان آن در زمان بعد از احداث سد (28/144) بوده است. پس با احداث سد میزان دارایی‌های طبیعی کاهش یافته است.
فرضیۀ ششم: احداث سد بر معیشت پایدار تأثیرگذار بوده است.
جدول 10. نتایج آزمون ویلکاکسون
|
سرمایۀ مالی |
مقدار Z |
سطح معناداری |
|
قبل- بعد |
744/11- |
001/0 |
منبع: نتایج پژوهش، 1395
با استناد به آزمون Z(744/11-) که در سطح خطای کوچک‌تر از 01/0 معنی‌دار است میتوان گفت که به لحاظ آماری با اطمینان 99/0 تفاوت میان معیشت پایدار در زمان‌های قبل و بعد از احداث سد معنی‌دار است. این نتیجه بر رد شدن فرض H0 تحقیق مبنی بر برابری میزان معیشت پایدار در دو زمان قبل و بعد از اجرای سد داریان دلالت دارد. میانگین رتبۀ معیشت پایدار در زمان قبل از احداث سد (21/150) بیشتر از میزان آن در زمان بعد از احداث سد (95/120) بوده است. پس از دیدگاه عامۀ مردم، با احداث سد میزان معیشت پایدار کاهش یافته است.
9. نتایج براساس یافته‌های تحقیق
در این تحقیق پنج فرضیۀ اصلی براساس پنج شاخص معیشت پایدار تنظیم شده بود و متغیرهای مستقل ناشی از پنج شاخص نامبرده ارزیابی شد. تحقیق با روش تصادفی طبقه‌ای بر روی 374 خانوارنفر از هورام‌های مناطق متأثر از احداث سد به‌عنوان نمونه انجام شده است. نکتۀ مهم در ارتباط با تحقیق حاضر این است که تا کنون تمامی تحقیقات در این زمینه با رویکردی زیستی، اجتماعی ـ اقتصادی، به‌صورت موردی و تنها از یک جنبه انجام شده است و این تحقیقات آثار قبل و بعد از احداث سد را ارزیابی نکرده‌اند، در حالی که این تحقیق به شیوه‌ای تازه و نوآورانه آثار و پیامدهای قبل و بعد از احداث سد را با رویکرد معیشتی (در نظر گرفتن تمام جوانب معیشت پایدار) بررسی کرده است.
نتایج حاصل از تحلیل آزمون ویلکاکسون برای سرمایه‌های مالی نشان داد که احداث سد بر سرمایه‌های مالی تأثیرگذار است. به‌طوری که میانگین رتبۀ دارایی‌های مالی در زمان قبل از احداث سد (91/161) از میزان آن در زمان بعد از احداث سد (52/116) بیشتر بوده است. یعنی از نظر خانوارها با احداث سد میزان دارایی‌های مالی کاهش یافته است. این نتایج با مطالعات کمیسیون جهانی سدها نیز همخوانی دارد که از جمله تأثیرات منفی سدسازی را بیکاری و مشکلات معیشتی می‌داند (کمیسیون جهانی سدها، 1386: 293). با جابه‌جایی مردم و زیر آب رفتن زمین‌ها و مراتع، نظام معیشتی مردم دچار مشکلات زیادی شده است. ساخت سد املاک و دارایی‌های باغداران و کشاورزانی را که در حاشیه متأثر از ساخت سد زندگی و فعالیت می‌کردند تخریب کرده است. از جمله میتوان به ماهیگیران فصلی، سقزسازان، سازندگان صنایع دستی وابسته به چوب و شاخه‌های درختچۀ ارغوان حاشیۀ رودخانۀ سیروان، دامداران و باغداران بومی اشاره کرد. همچنان‌که عدم برنامه‌ریزی منسجم و کارا در قبال اموال ازدست‌رفتۀ روستائیان منجر به از دست دادن بخشی از اموال غیرمنقول آنها شده است. مطالعات درویشی و همکاران (1391: 105) در خصوص عدم مسئولیت دستگاه تملک‌کننده در قبال اجرای سیاست اسکان مجدد روستاییان نیز مؤید همین مطلب است. بهره‌برداری از مخزن سد آثاری منفی در پایین‌دست سد دارد و موجب افزایش نرخ رکود اقتصادی در منطقه می‌شود (طاهری‌صفار و دیگران، 1394: 129). نتایج پرسشگری تحقیق به همراه چندین مصاحبۀ مستقیم با مردم منطقه نشان می‌دهند که احداث سد اگرچه در کوتاه‌مدت و هنگام احداث بدنۀ سد باعث ایجاد اشتغال و درآمد موقت شده است، اما این تأثیر بسیار محدود بوده و تنها برخی خانوارها از آن بهره‌مند شده‌اند و در مجموع احداث سد نتوانسته است دارایی‌ها و سطح معیشت روستاییان را ارتقا دهد.
احداث سد بر سرمایه‌های انسانی تأثیرگذار است. میانگین رتبۀ دارایی‌های انسانی در زمان قبل از احداث سد (82/114) از میزان آن در زمان بعد از احداث سد (43/67) بیشتر بوده است. یعنی از نظر خانوارها با احداث سد میزان دارایی‌های انسانی کاهش چشمگیری داشته است. افزایش تماس‌ها و مبادلات فرهنگی با متخصصان حوزۀ سد و کسانی که به نحوی در فرایند ساخت سد مشغول‌اند و ورود ماشین‌آلات و فناوری‌های نوین به منطقه، به تقویت نظام ارزشی توسعه‌ای کمک خواهد کرد (میرزایی و دیگران، 1390: 2-3). همچنین با افزایش آب دریاچۀ سد و راکد بودن آن بیماری‌هایی چون تیفوس، حصبه، مالاریا و وبا پدید می‌آیند (طهماسکیوغلو و دیگران، 2007: 763). روستاییان مردمانی با سبک‌های زندگی ساده‌اند و فخرفروشی و تجملات در رفتار و ظاهر آنان کمتر مشاهده می‌شود. این امر با مهاجرت به شهرها دستخوش تغییرات فراوانی خواهد شد. به عبارتی میتوان گفت که احداث سد به طور غیرمستقیم و با تغییر سبک و شیوۀ زندگی مردم مناطق متأثر موجب کاهش دارایی‌های انسانی می‌شود.
احداث سد بر سرمایه‌های اجتماعی نیز تأثیرگذار است. میانگین رتبۀ دارایی‌های اجتماعی در زمان قبل از احداث سد (18/150) بیشتر از میزان آن در زمان بعد از احداث سد (38/115) بوده است. یعنی از نظر خانوارها با احداث سد میزان دارایی‌های اجتماعی کاهش داشته است. برخی از پیامدهای اجتماعی و فرهنگی چالش‌برانگیز که با احداث و آبگیری سد آشکار شدند عبارت‌اند از: برخورد و ارتباط با مردم گوناگون از شهرهای دور و نزدیک با فرهنگ، زبان، پوشش و نیز آداب و رفتارهای متفاوت و در نتیجه تحت تأثیر قرار گرفتن مناسبات عرفی، آداب و رسوم و در کل شاخصه‌های اجتماعی و فرهنگی مردم منطقه؛ تهدید خاطرات جمعی، زبان بومی، احساس تعلق به محیط و زادگاه بومی، خویشاوندی و حلقه‌های فامیلی و حتی نظام‌های سنتی آبیاری، باغداری و معماری. نکتۀ حائز اهمیت در ارزیابی تأثیرات سد، تأکید جامعۀ هدف بر آثار نامطلوب سد بر روی هویت اجتماعی و فرهنگی سکونتگاه‌های روستایی است (درویشی و همکاران، 1391: 108). احداث سد بر ساختارهای اجتماعی تأثیر می‌گذارد و تعارضاتی را در میان گروه‌های مردم پدید می‌آورد (میرزایی و دیگران، 1390: 4). احداث سد باعث ایجاد مهم‌ترین آثار اجتماعی منفی یعنی جابه‌جایی مردم و در نتیجه از دست دادن خانه‌ها، مزارع، باغ‌ها، و تعلقات اجتماعی و فرهنگی مردم دو روستا شده و این نقض آشکار حقوق اساسی مردم است. تغییر مکان یا جابه‌جایی اجباری مردم، مهم‌ترین اثر اجتماعی منفی طرح‌های توسعة منابع آبی است. در تحقیق حاضر، آثار منفی اجتماعی ساخت سد داریان در حوزۀ رودخانه سیروان عبارت‌اند از: جابه‌جایی اجباری جمعیت و فقر منتج از آن، تغییرات پیش‌بینی‌نشده در پایین‌دست سد، از دست رفتن یا کاهش حلقه‌های تعاون، تعامل و مشارکت اجتماعی و در نهایت از دست دادن دارایی‌های میراث فرهنگی.[3] چنین نتایجی با پژوهش محمدپور نیز مطابقت دارد. با ورود عناصر نوسازی به هورامان، هورامی‌ها به دو شیوۀ متفاوت با آن تعامل پیدا کردند: پذیرش عملی؛ ارزیابی منفی و مقاومت. هورامی‌ها ضمن تأکید بر نقش و اهمیت عناصر جدید در توسعۀ ابعاد متفاوت زندگی خود، نگران‌اند از بین رفتن شیوه‌ها و روش‌های زندگی سنتی خود هستند و به عناصر جدید با رویکردی محافظه‌کارانه و مشروط به همگرایی با اعتقادات و باورهای سنتی خود نگاه می‌کنند (محمدپور، 1392: 321). مجموعه‌ای از پیامدهای ناخواستۀ نوسازی وجود دارد که از نظر مردم هورامان مورد استقبال نبوده و نگرانی و ناخرسندی آنان را در پی داشته است. ورود نوسازی در حوزۀ خویشاوندی، اعتقادات، زبان و تعاملات اجتماعی به تزلزل و دگرگونی‌های متعددی منتهی شده است که از نظر مردم نامطلوب و نگران‌کننده تلقی می‌شود. یعنی فرایند نوسازی اعتقادات سنتی را متزلزل کرده، روابط خویشاوندی و تعاملی را سست و کمرنگ نموده و زبان بومی هورامی را تهدید می‌کند (محمدپور، 1392: 322). البته محمدپور معتقد است که جنبه‌ها و دستاوردهای مثبت نوسازی در هورامان بیشتر در حوزۀ مادی قرار دارند و در بعد غیرمادی به عنوان پدیده‌ای نگران‌کننده مد نظر قرار می‌گیرند (محمدپور، 1392: 322). نکته‌ای که احمدرش و دانش‌مهر (1394: 45) نیز به نوعی بر آن پای می‌فشارند: با رشد سریع جمعیت، مهاجرت‌های داخلی یا سیاست‌های دولت برای تغییر مکان بخش‌هایی از جمعیت به علت طرح‌های بزرگ توسعه مانند ساخت سدها، یکی از عوامل نابودی و فرسایش دانش بومی است. از دیگر دارایی‌های اجتماعی که با ساخت سد مورد تهدید قرار می‌گیرد میتوان به این موارد اشاره کرد: زبان خاص و باستانی هورامی (رک. سنندجی، 1394)، باغداری منحصربه‌فرد با انواع درختان کهنسال مثمر که عمر برخی از آنها قریب به 1000 سال است، بافت سنتی و ارزشمند معماری هورامان، حقابۀ صدها باغدار بومی منطقه از جمله باغداران روستای سلین، روار، داریان، نودشه و هجیج، و رودخانۀ خروشان سیروان.
احداث سد بر سرمایه‌های طبیعی نیز تأثیرگذار است. میانگین رتبۀ دارایی‌های طبیعی در زمان قبل از احداث سد (42/169) از میزان آن در زمان بعد از احداث سد (20/65) بیشتر بوده است. یعنی از نظر خانوارها با احداث سد میزان دارایی‌های طبیعی نیز کاهش پیدا کرده است. چنین نتیجه‌ای با نتایج تحقیقات عوامی (1395: 212) نیز مطابقت دارد که در آن از مهم‌ترین تأثیرات احداث سد بر محیط‌زیست به این موارد اشاره شده است: 1) از بین رفتن جنگل‌ها و زیستگاه‌های جانوری و گونه‌های گیاهی و خراب شدن حوضه‌های آبریز؛ 2) انتشار گازهای گلخانه‌ای از مخازن به علت فاسد شدن پوشش گیاهی و جریان کربن از حوضه؛ 3) کاهش تنوع آبزیان در بالادست و پایین‌دست سدها؛ 4) ایجاد حاشیه‌های تالابی که ماهی‌ها و پرندگان آبی می‌توانند در آن زندگی کنن؛ 5) آثار تجمعی بر روی کیفیت آب، سیلاب و ترکیب گونه‌ها در رودخانه‌هایی که بر روی آنها چندین سد احداث شده است. چیزی که در تحقیقات ملماسی (1394: 19) نیز به وضوح به آن اشاره شده است: احداث سد روی رودخانه‌ها از جمله مهم‌ترین عوامل کاهش تنوع زیستی در زاگرس است. از طرفی با ساخت سد داریان، علاوه بر درختان مثمر و کم‌نظیر و درختان وحشی، منابع آب و چشمه‌های زیادی هم نابود شده و به زیر آب می‌روند. مطالعات هاشمی نیز مؤید موضوع فوق است. توسعۀ منابع آب و سدسازی در منطقه، ذخایر باارزش منابع آب کارستی را از بین می‌برد. برای مثال، سد داریان بیش از 14 چشمه را زیر آب می‌برد (هاشمی، 1394: 201). از مهم‌ترین چشمه‌های منطقه که ثبت ملی هم شده، چشمۀ بل است که اعتراضات زیادی برای حفظ ساختار طبیعی یا جلوگیری از نابودی آن انجام شد. پویش نجات چشمۀ بل یکی از قوی‌ترین پویش‌هایی بود که در مخالفت با سدسازی در یک منطقه در ایران صورت گرفت (هاشمی، 1394). این چشمه از این نظر که در بین شهرستان‌های سنندج، مریوان، کامیاران، جوانرود و روانسر محصور است و دارای دو شهر مرزی نودشه و نوسود و مرز شوشمی با کردستان عراق است از نظر ژئوپولتیک نیز اهمیت دارد. مسئلۀ دیگر از بین رفتن ذخیره‌گاه یا کاهش مقدار فراوانی گونه‌های درختان جنگلی کمیاب و نایاب در منطقه و در کل به زیر آب رفتن صدها هکتار مرتع و جنگل است. از آن جمله‌اند نمونه‌هایی از گونه‌های شناسایی‌شده نظیر بادام وحشی، بنه، ارغوان بومی سیروان و بلوط که متعلق به ذخیره‌گاه‌های زاگرس‌اند و ارزش حفاظتی دارند.
احداث سد بر سرمایه‌های فیزیکی نیز تأثیرگذار است. میانگین رتبۀ دارایی‌های فیزیکی در زمان قبل از احداث سد (62/199) از میزان آن در زمان بعد از احداث سد (28/144) بیشتر بوده است. یعنی از نظر خانوارها با احداث سد میزان دارایی‌های فیزیکی نیز کاهش پیدا کرده است. در حالی که در ابتدای امر چنین به نظر می‌رسید که احتمال افزایش چنین دارایی‌هایی وجود دارد. در خصوص دارایی‌های فیزیکی از جمله موانع عمده در راه ساخت سد داریان که در مطالعات جامع مهندسان مشاور نیز به آن اشاره شده است عدم تمایل اهالی محدودۀ طرح به فروش و تخریب باغ‌های خود به علت کمبود زمین مسطح و حاصلخیز در منطقه است. با ساخت سد کوچه‌باغ‌های باغستان‌های زلته (انتهای درۀ شهر نودشه و موقعیت کنونی تأسیسات کارگاهی و بخشی از بدنۀ سد)، روستای رودبار، بخشی از روستای هجیج و سلین و داریان در زیر آب و رسوب‌های سالانۀ زمینهای بالادست پنهان می‌شوند. هرچند به عنوان یک مشکل، در فهرست‌نویسی دارایی‌های فیزیکی، در مقایسه با تلاش برای ارزیابی درآمد و هزینه، ممکن است اعضای خانوار به افشای چنین اطلاعاتی تمایل نداشته باشند که این قابل درک است (Morse & McNamara, 2013: 138). در نشست بررسی پیامدهای فرهنگی و اجتماعی سدهای داریان و ... در استان کردستان که در ساختمان خبرگزاری بین‌المللی کردپرس و با حضور پروفسور هوشنگ قمرنیا در تاریخ 11 اسفند 1395 برگزار شد، تبعات مثبت و منفی آن به‌صورت زیر جمع‌بندی شد:
ـ تبعات مثبت احداث سد داریان برای استان‌های کرمانشاه و ایلام (طرح گرمسیری)
اراضی تحت پوشش محدودۀ گرمسیری حدود 110 هزار هکتار در قالب 4 قطعه در استان‌های کرمانشاه و ایلام است که نیازمند به شبکه‌های درجۀ 1 و 2 منشعب از سامانۀ انتقال آب است که شامل حد فاصل شهر ازگله تا رودخانۀ الوند، رودخانۀ کنگیر، دشت مهران، دهلران و موسیان است.
ـ تبعات منفی احداث سد داریان برای استان کردستان
زیر آب رفتن زمینهای کشاورزی و بیکار شدن دامداران و کشاورزان منطقه، هدایت و انتقال آب در حدود یک میلیارد متر مکعب آب به استان‌های کرمانشاه و ایلام، غرق شدن اثر ملی طبیعی چشمۀ بل با 150 میلیون متر مکعب آبدهی سالیانه و 14 چشمۀ دیگر و 41 محوطۀ تاریخی با قدمت چندین هزار سال. غرق شدن حدود هزار هکتار جنگل و مرتع درجۀ یک، وارد آمدن آسیب جدی به یکپارچگی منطقه، سرزندگی رودخانه و حیات وحش منطقه.
10. پیشنهادها براساس یافته‌های تحقیق
ـ شریک کردن مردم در منافع سد برای کاهش میزان ارزیابی ادراک‌شدۀ منفی آثار احداث سد.
ـ شریک کردن مردم در طرح‌های سرمایه‌گذاری‌شدۀ مرتبط با سد با ایجاد فرصت‌های شغلی مرتبط.
)