سوانح هوایی و تأثیر آن برتوسعه¬ی صنعت گردش¬گری ایران در عرصه¬ی جهانی

سوانح هوایی و تأثیر آن برتوسعه­ی صنعت گردش­گری ایران در عرصه­ی جهانی

علی­اصغر صرافی­زاده[1]

امیرمحسن مدنی[2]

تاریخ دریافت:14/6/1390ـ تاریخ پذیرش:17/7/1390

چکیده

این مقاله به مطالعه­ی نقش سوانح هوایی و تأثیر آن بر توسعه­ی صنعت گردش­گری ایران در عرصه­ی جهانی می­پردازد. ابتدا تاریخچه­ی پرواز و وضعیت ایران در بازار جهانی گردش­گری و همچنین ازدیاد اوقات فراغت بررسی شده و ضمن ارائه­ی جدیدترین اطلاعات آماری از وب­گاه­های «یاتا» و «ایکائو» مدل مفهومی عوامل تأثیرگذار بر ارتقا و تنزل صنعت گردش­گری ایران در عرصه­ی جهانی ارائه شده است. یافته­های تحقیق نشان داده است سوانح هوایی تنها عامل ناکامی صنعت گردش­گری ایران نیست بلکه تصمیم­گیری­های نامناسب، سوءمدیریت، تبلیغات نادرست و تحریم­های­ بین­المللی بیشترین تأثیر را در عدم رشد و پیش­رفت صنعت گردش­گری ایران در عرصه­ی جهانی داشته است.

واژه­های کلیدی: صنعت گردش­گری،گردش­گری، صنایع هواپیمایی، ایکائو، یاتا، خطاهای انسانی، سوانح هوایی.

مقدمه

با پیش­رفت جوامع بشری و تغییر در روش زندگی شیوه­های سفر و جابه­جایی نیز دگرگون شده است. به­دست­آوردن غذا، دوری­جستن از خطر و رسیدن به مناطق خوش­آب­وهوا دلایل اولیه­ی سفر بود اما به­تدریج این­گونه سفرها نیز با پیش­رفت جامعه­ی بشری تغییر کرده و با توجه به جای­گاه اجتماعی افراد انگیزه­های سفر نیز تغییر یافته است. در دنیای امروز انگیزه­های دیگری همچون تبادل کالا و تجارت، زیارت اماکن مقدس، ورزش و تفریح، کسب دانش و تجربه، فرار از گرما، کسب آرامش روانی، تماشای مناظر طبیعی و بکر، دیدن دوستان و بستگان، حضور در همایش­ها، مأموریت کاری، سفر تشویقی، حادثه­جویی و کنجکاوی، استراحت و درمان، کسب اعتمادبه­نفس و لذت­جویی و... دلایل گردش­گری شده اند (Bull 1995).

از دید جهان­گردی مسافرت­های هوایی مهم­ترین حلقه­ی اتصال جهان­گردان و مقاصد گردش­گری در نقاط دوردست است. به­این­لحاظ رعایت استانداردهای هوانوردی نقش اساسی در گسترش گردش­گری و سفرهای هوایی ایفا می­کند. باوجوداین هواپیما تنها وسیله­ی سفر محسوب نمی­شود و در جوامع پیشرفته به حمل­ونقل ریلی، سفر دریایی و حمل­ونقل جاده­ای نیز توجه ویژه می­شود. همگام با تحولات گوناگون در تمامی عرصه­ها وسایل حمل­ونقل و مسافرت نیز بر پایه­ی ابداعات و اختراعات کم­نظیر طراحان صنعتی با حس زیبایی­شناسانه پیش­رفت­های چشم­گیری کرده است. در پی ساخت خورو بنز آلمانی(1851) در نخستین سال­های قرن بیستم، در ایالات متحده شرکت فورد پیش­رو تولید انبوه خودرو مدل T شد و بخش بزرگی از جامعه که توان خرید خودرو داشتند به این محصول جدید روی آوردند. این امر سبب شد تا حمل­ونقل ریلی رونق گذشته را از دست بدهد و با اسقبال مردم از سفر با خودرو به حمل­ونقل جاده­ای نیز توجه شود. به­همین­ترتیب رشد و گسترش صنعت هواپیمایی عامل کم­رونقی خطوط کشتی­رانی شد و درمقابل سبب تنوع شیوه­های سفر (زمینی، هوایی و دریایی) گردید. بنابراین مسافرت به­کلی دستخوش تحول شده و انواع گردش­گری به­تدریج توانست جای­گاه خاص خود را در زندگی امروزی بشر به­دست آورد.

تعریف و مفهوم جهانی­شدن

جهانی­شدن پدیده‌ای است که بروز آن در عصر حاضر موجب تغییر و تحولات بسیاری در زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی در عرصه­ی بین‌المللی شده و کشورهای بسیاری را به چالش کشیده ‌است. به­طوری­که بی‌شک مهم­ترین و بارزترین وجه تمایز اقتصاد امروز و دیروز جهانی­شدن است. جهانی­شدن‌ برای‌ بیماری­های‌ اقتصادی‌ جهان‌ تجویز شده و چنین‌ ادعا می‌شود که‌ جریان‌ آزاد سرمایه، نیروی‌ کار، کالا و اطلاعات‌ بدون‌ دخالت‌ دولت‌ و دیگر شکل­های‌ مداخله تنها راه‌ رسیدن‌ به‌ سعادت‌ جهانی‌ است. در دوران‌ سرمایه­داری بازرگانان‌ ناچار بودند که‌ کل‌ سرمایه­ی‌ تجاری‌ خود را به‌ دور و نزدیک‌ ببرند زیرا بدون‌ وسعت‌ دادن‌ به‌ حوزه­ی‌ فعالیتشان در رقابت‌ نابود می‌شدند.

امروزه از مفهوم و واژه­ی‌ جهانی­شدن تعاریف متفاوتی شده است. گروهی آن را مفهومی عام یعنی درهم­ادغام­شدن بازارهای جهان در زمینه‌های تجارت، سرمایه‌گذاری مستقیم و جابه­جایی و انتقال سرمایه، نیروی کار و فرهنگ در چارچوب نظام سرمایه‌داری بازار آزاد و نهایتاً سرفروآوردن در برابر قدرت­های جهانی بازار می‌دانند. گروه دیگری آن را پیروزی نظام سرمایه‌داری در جهان می‌دانند و گروهی از آن به‌مثابه­ی وجود رقابتی بی‌قیدوشرط در سطح جهان به‌گونه‌ای که کشورهای غنی را ثروت­مندتر و کشورهای فقیر را فقیرتر می‌کند یاد کرده‌اند. گروهی هم از آن درمقام‌ عصر تحول عمیق سرمایه‌داری برای همه­ی انسان­ها نام برده‌اند. بااین­همه باید گفت جهانی­شدن از نظر تمامی این گروه­ها حول محور مفهومی می­چرخد و آن اینکه این مفهوم بیان­گر روندی مستمر و مداوم در رقابت میان قدرت­های بزرگ، نوآوری فنّاورانه، جهانی­شدن تولید و مبادله و به‌معنای نوگرایی (مدرنیسم) است. اما به­هرحال باید گفت آنچه از دید مفاهیم نظری به این پدیده اطلاق گردیده است با آن چیزی که امروزه در صحنه­ی بین‌المللی مواجهیم تفاوت­های بسیار دارد. همان­طورکه در ادبیات موضوع طرح گردیده‌است از جهانی­شدن درمعنای به­استقبال­یک­جهان­رفتن، آشنایی با فرهنگ­های دیگر و احترام به آرا و نظریه‌های دیگران یاد گردیده است. اما روند تحول جدیدی که در دنیای امروز در قالب بازاندیشی و نظامی جدید تعریف می­شود مفهومی با عنوان جهان­گرایی است که به­معنای نفی دیگران و نفوذ در فرهنگ­های دیگر در محل برخورد ایدئولوژی‌ها است. در برداشت­های دیگر جهانی­شدن فرایند کوتاه­کردن فاصله­ها، تغییر در تجارب زمانی و... است (Rizvi 2011).

این تحول در ابعاد گوناگونی در جهان امروز ایجاد گردیده است؛ در بعد اقتصادی شامل گسترش و یک­پارچگی بازارهای مالی،‌ مبادلات تجاری، ایجاد سازمان­های اقتصادی بین‌المللی نظیر اکو، نفتا، آس­آن، اتحادیه­ی پولی کشورهای اروپایی (یورو)، ادغام شرکت­های بزرگ تولیدی (کرایسلر ـ دایملر)، در بعد سیاسی این تحول با سقوط نظام­های تمامیت‌خواه و اقتدارگرایانه، گرایش به دموکراسی و تکثر (پلورالیسم) سیاسی و احترام به حقوق بشر بوده است، و در بعد فرهنگی گرایش به سوی ایجاد فرهنگی جهانی با ارزش و معیارهای خاص و درنهایت در بعد ارتباطات شامل گسترش بی‌حدومرز شبکه‌های ماهواره‌ای و اینترنت در اقصی‌نقاط جهان است.

در بررسی آثار و پیامدهای جهانی­شدن بر اقتصاد باید به این نکته توجه داشت که جهانی‌شدن اقتصاد آثار و پیامدهای متفاوتی بر کشورهای جهان اعم از توسعه­یافته‌ و درحال­توسعه دارد. به­عبارت­ساده‌تر علاوه بر تأثیر عمومی جهانی­شدن بر اقتصاد متناسب با ویژگی‌های ساختاری هریک از کشورها پیامد ویژه‌ای متناسب با ساختار اقتصادی آنان را نیز در بر دارد.   
از منظری کلی و عمده می‌توان آثار عمومی جهانی­شدن اقتصاد را به­صورت زیر عنوان کرد:

1. افزایش رقابت؛ 
2. وابستگی بیشتر اقتصاد کشورها؛ 
3. به چالش‌ کشاندن دولتها؛
4. گسترش تقسیم کار بین المللی (دعایی و عالی 1384: 45)

درجهان امروز صنعت گردش­گری و جذب توریسم از صنایع و منابع مهم درامد اقتصادی محسوب می­شود و کشورهای جهان سعی دارند با سرمایه­گذاری­های کلان در بخش گردش­گری برای جذب هرچه بیشتر توریست درمقام منبع درآمدی اقدام کنند.

تاریخچه­ی پرواز

آروزی پرواز در 1903 (1282ش) با پرواز ویلبر و اوریل رایت، برادران دوچرخه­ساز امریکایی، به حقیقت پیوست و 7 سال بعد در 1910 (1289ش) سفرهای هوایی در آلمان آغاز شد و سپس در 1914 (1293ش) نخستین خط هوایی در ایالات متحده دایر گردید ( مدنی 1381). در 1935 (1316ش) نخستین هواپیمایی که مسافران را جابه­جا کرد هواپیمای DC-3 دوموتوره­ی ملخ­دار بود که توانست 21 مسافر را حدود 305 کیلومتر جابه­جا کند. طی دوران جنگ جهانی دوم صنعت هواپیمایی و مسافرت­های هوایی به سرعت پیش­رفت کرد و درنتیجه هواپیماهای مسافربری بزرگ­تری که با سرعت بیشتری پرواز می­کردند ساخته شدند. هواپیماهای بوئینگ 88 DC- و707 در دهه­ی 1950 به خدمت گرفته شدند. با به­کارگیری این نوع هواپیماهای جت تعداد بیشتری از مردم توانستند با آ­ن­ها مسافرت کنند و در دهه­های 1960 و 1970 صنعت هواپیمایی شاهد رشد بسیار سریعی بود. نسل بعدی هواپیماهای غول­پیکرDC-10 و ایرباس00A-3 بودند که لازمه­ی به­کارگیری این هواپیماها دارا بودن مسیرهای مناسب و کافی برای پرواز و باند فرود مناسب بود.

تاریخچه­ی حمل­ونقل هوایی ایران نشان می­دهد اولین تجربه­ی پرواز، مربوط به اواسط دوران سلطنت ناصرالدین­شاه، در اواخر دوران انقلاب صنعتی (1850- 1750) است که یک بالن­سوار بر روی شمس­العماره به پرواز درآمد. در زمان احمدشاه قاجار (1304- 1288ش) نیز اولین پرواز با هواپیما به شکلی نمایشی در میدان مشق تهران انجام شد (مدنی 1381).

26 سال پس از نخستین پرواز برادران رایت در «کیتی هاک» کارولینای شمالی، به دلایل سیاست خارجی ایران و آلمان، چند سال پس ازپایان جنگ جهانی اول (1918- 1914) و اندکی پیش از آغاز جنگ جهانی دوم (1945-1939) در تاریخ 20 بهمن 1304خورشیدی (1925) هم­زمان با سلطنت پهلوی اول لایحه­ای به مجلس شورای ملی ایران فرستاده شد که طی آن حق انحصاری هواپیمایی در ایران به مدت 5 سال به یک شرکت هواپیمایی آلمانی به نام «یونکرس» واگذار گردید و این سرآغاز حیات هواپیمایی ایران است. از ابتدای دهه­ی 1340 با پیش­رفت­های نسبی در زمینه­های گوناگون، سفر با هواپیما به­مرور نزد ایرانیان به­ویژه حجاج فراگیر شد و آنان توانستند با صرف حداقل زمان به زیارت بروند. هواپیماهای بوئینگ 747 که غول­پیکر بوده و توان حمل 500 مسافر را دارند از دهه­ی 1970 زائران خانه­ی خدا را به بهترین شکل جابه­جا کرده است.

بنابراین عوامل گوناگونی همچون نوآوری­های صنعت حمل­ونقل، پیش­رفت­های کم­نظیر در عرصه­ی فنّاوری­های ارتباطی، تغییرات سیاسی و اقتصادی، تغییر در ترکیب جمعیت و همچنین عامل ویژه­ای به نام ازدیاد اوقات فراغت توانسته­اند بر رشد گردش­گری اثر گذارند. به نظر هربرت وبر اوقات فراغت باید نیازهای درونی انسان را برآورده سازد و گردش­گری یکی از بهترین راه­های لذت­بردن از اوقات فراغت محسوب می­شود. در مارس1993 کمسیون آمار سازمان ملل متحد تعریف ارئه­شده از جهان­گردی به­توسط سازمان جهانی جهان­گردی را پذیرفت. بر اساس این تعریف جهان­گردی عبارت است از «مجموعه فعالیت­های افرادی که به مکان­هایی خارج از محل زندگی و کار خود به­قصد تفریح واستراحت و انجام امور دیگر مسافرت می­کنند و بیش از یک سال متوالی درآن مکان نمی­مانند» (Doswell 1997).

در همه­ی کشورها گردش­گری از مهم­ترین عوامل پیش­رفت به حساب می­آید. توسعه­ی امکانات گردش­گری در همه­ی زمینه­ها مانند راه­های ارتباطی، هتل­ها، پارک­های تفریحی، تأسیسات ورزشی، جشنواره­ها و...نشان پیش­رفت بوده و با عنوان جهانی­شدن صورت می­پذیرد. صنعت گردش­گری پس از صنایع نفت و خودروسازی از صنایع مهم و درامدزای جهان در هزاره­ی سوم به­شمار می­رود. ازاین­رو این صنعت طی این دهه­ها از رشد چشم­گیری برخوردار شد و اقتصاد گردش­گردی ایران نیز از این تحول بی­بهره نماند. بااین­حال طی سال­های 1359 تا 1389 به­علت خطاهای چشم­گیر انسانی در زمینه­های گوناگون مدیریت و فرسودگی هواپیماهای مسافری، خطوط پروازی ایران ناامن شده و با افزایش سوانح هوایی ضمن ازبین­رفتن سرمایه­های مادی و معنوی برگشت­ناپذیر ورود گردش­گران نیز کاهش یافته است.

تحقیقات نشان می­دهد اقتصاد گردش­گری میزان مسافرت­ها وتبعات و آثار اقتصادی آن­ها را اعم از مستقیم، غیرمستقیم و القایی می­سنجد.گردش­گری، علاوه بر جنبه­های اقتصادی، ابعاد دیگری نیز دارد که ازآن­جمله می­توان به آثار روا­­ن­شناختی، جامعه­شناختی، زیست­محیطی و سیاسی اشاره کرد(Lunderg 1995). همچنین براساس پژوهش­های انجام­شده به­وسیله­ی سازمان جهانی گردش­گری، درحال­حاضر گردش­گری به مهم­ترین فعالیت اقتصادی جهان تبدیل شده که هم از خاصیت ارزآوری برخوردار است وهم سبب توزیع قدرت خرید در سراسر کشور میزبان می­گردد.

ایران در بازار جهانی توریسم  
در کشور ما، چنان­که باید، توریسم جای­گاه واقعی خود را نیافته است. با وجود موقعیت مناسب جغرافیایی و مواهب طبیعی، فرهنگی و اسلامی، با موقعیت بسیار مناسب میان دنیای غرب و شرق، به­علاوه داشتن انواع جاذبه­های عرضه­پذیر به بازارهای توریستی جهان درامد ارزی ایران از این بابت ناچیز است. سیاحانی که پس از اسلام به ایران سفر کرده­اند، همچون ابن­حوقل و مقدسی یا یاقوت حموی، مشاهدات خود را در سفرنامه­ها و کتاب­های خود درباره­ی ایران وشهرهای آن و شرایط جغرافیایی نوشته­اند یا جهان­گردانی غیراسلامی که در عهد صفویه به ایران سفر کرده اند در سفرنامه­های خود اصفهان و آثار تاریخی آن را توصیف کرده­اند که همه شواهدی دال بر وضعیت ایران و ارتباط آن با صنعت توریسم است. ایران درمقام کشوری توریستی با بهره­گیری از سوابق تاریخی و فرهنگی و ویژگی­های طبیعی و معیشتی توان توریستی چشم­گیری دارد. آثار بازمانده از دوران گوناگون استقرار انسان در فلات مرکزی ایران، چشم­اندازهای طبیعی و متنوع ساحلی، کوهستانی، بیابانی، کویری و مجموعه­های تاریخی و میراث فرهنگی و مذهبی از انگیزه­های عمده­ی دیدار از ایران است. استفاده از این زمینه­ها مسلماً مستلزم داشتن تأسیسات اقامتی ـ پذیرایی مناسب با امکانات مسافرتی مطلوب نیز هست. 

خوشبختانه ایران ازاین­نظر درحدتوان امکانات لازم را با شرایط مطلوب در اختیار آن دسته از جهان­گردانی که با انگیزه­های گوناگونی به ایران سفر می­کنند قرار می­دهد. کشور ما و جغرافیای طبیعی و تاریخی متنوع آن می­تواند نظر و توقعات توریستی را تأمین کند. یعنی هر توریستی با هر انگیزه­ای که به ایران سفر کند می­تواند مطابق اهداف، ذوق و برنامه­ی خود دیدنی­های مورد نظر خود را باز یابد. نباید فراموش کرد بهترین راه شناخت سرزمین و مردم هر کشوری آشنایی با مردم و برقراری ارتباط مستقیم با خود آنان است. خانواده­های ایرانی میهمان­نواز و گشاده­رویند و این صفت آنان موجب شده که با مختصر آشنایی با آنان می­توان به درون خانه­شان راه یافت و از زندگی و طرز معیشت و آداب­ورسوم و طرز فکر و بینششان مطلع شد.        

جاذبه­های توریستی ایران سه بخش است:
الف: جاذبه­ها و چشم­اندازهای طبیعی     
ب: جاذبه­های فرهنگی ـ هنری و تاریخی
ج: جاذبه­های مذهبی    

موقعیت جغرافیایی ایران و برخورداری از جاذبه­های طبیعی چون کوه­های دماوند، سبلان و جلگه­هایی مانند: دشت ناز، دشت مغان و دشت ارژن و جنگل­های ییلاقی مانند پارک گلستان و پارک جنگلی نور و سی­سنگان و وجود غارهای بزرگ کارستی [آهکی] مانند: غار علی­صدر و رودهایی چون کارون، زاینده­رود و... و وجود تالاب­ها و مرداب­های انزلی و میانکاله همگی از ذخایر اکولوژیک کشور ما در حیات وحش­اند یا وجود صحراهای خشک و کویرها و دریاچه­هایی چون تار، گهر و ارومیه با جزایر زیبای خود که پناه­گاه پرندگان مهاجر است یا وجود آب­های معدنی که خواص درمانی دارند مثل سرعین اردبیل، محلات یا وجود اقالیم متنوع همچون هوای خشک، مرطوب، سرد و گرم در چهار فصل سال و... .

 با وجود این منابع طبیعی و چشم­اندازها ایران می­تواند در جذب اکوتوریسم نقشی بسیار فعال ایفا کند و موجب رونق صنعت توریسم و کمک به اقتصاد ملی کشور شود. قرارگیری ایران در مسیر جاده­ی ابریشم، راه ارتباطی میان شرق و غرب، موجب شده ایران یکی از قطب­های بزرگ و مهم تمدن بشری باشد و به­ویژه، در سال­های اخیر حس کنجکاوی دانشمندان، جامعه­شناسان، محققان و توریست­ها را برای بازدید و مطالعه­ی جغرافیای توریستی سرزمین زیبا و جذاب ایران تحریک کرده است. وجود آثار ارزش­مند تاریخی و فرهنگی ایران از زمان مادها و هخامنشیان در همدان و تپه­ی سیلک کاشان، مارلیک، رودبار، چغازنبیل، پاسارگاد و تخت جمشید و شوش و مساجد زیبا در اصفهان و یزد و معماری زیبای بادگیرها در یزد و حمام گنجعلیخان در کرمان و وجود آب انبارها و کاروانسراها در مسیرهای بیابانی و کویری و صنایع دستی همه و همه از آثار فرهنگی و هنری این سرزمین کهن است که می­تواند در جذب توریست­های جهانی نقش مهمی ایفا کند.     

با گسترش اسلام در ایران مدفن امام و امام­زاده­ها در ایران زیاد است و از مظاهر علاقه­مندی مردم در پیروی از فلسفه­ی امامت، خلق بناها و مقبره­های زیبا و از طرفی هنر معماری امام­زاده ها که ساخت آن­ها درنهایت ذوق و هنر معماری اصیل اسلامی ـ ایرانی است از عوامل جذب توریست به این سرزمین است. عامل مذهبی مهم دیگر درایران پیروان مذاهب و ادیان دیگری مانند اهل تسنن، ارامنه، یهودیان، زرتشتی­ها و مسیحیان است که همه مراکز مذهبی خاص خود را دارند.  

مشکلات و تنگناهای صنعت توریسم کشور را نمی­توان تنها ناشی از نارسایی­های موجود در نظام سازمانی و تشکیلاتی ارگان متولی آن دانست بلکه مشکل اساسی تطبیق­ناپذیری فرهنگی جامعه­ی اسلامی ایران با پاره­ای از کشورهای جهان است؛ ازطرفی منطبق­نبودن و ناهماهنگی فرهنگ جهان­گردان برخی از ممالک خارجی با فرهنگ اسلامی در روابط اجتماعی و دیگر کمبود امکانات مالی برای توسعه و تجهیزات لازم در صنعت توریسم و بی­ثباتی قیمت­ها و تورم و چندگانگی قیمت­ها در صنعت شبکه­ی راه­ها و حمل­ونقل و کمبود راهنماهایی که به زبان­های دیگر مسلط باشند موجب شده از توریسم جهان سهم ناچیزی داشته و رتبه­ی ۵۷ را در میان کشورهای جهان­گردپذیر داشته باشیم. تمامی این موانع موجب شده شاهد کاهش درامد ارزی از این صنعت در کمک به اقتصاد ملی کشور باشیم.

بررسی آمار سوانح هوایی در ایران

پرواز با هواپیما از راحت­ترین، ایمن­ترین و سالم­ترین راه­های جابه­جایی مسافران در دنیا است. کسب این ویژگی­ها به نوع مدیریت و سیاست­گذاری­ها، کیفیت هواپیماها، مهارت خلبان، خدمه­ی پرواز، مهندسان فرودگاه و دیگر عوامل بستگی دارد. از دید گردش­گری در سطح بین­المللی مسافرت هوایی مهم­ترین حلقه­ی اتصال جهان­گرد به مقصدهای گوناگون است.

گردش­گری معمولاً در مناطقی توسعه یافته که شبکه­های وسیع حمل­ونقل، به­ویژه هوایی، در آن­ها وجود داشته و قابلیت توسعه هرچه­بیشتر موجود بوده است  .(Cooper 2008)درتمام این زمینه­ها مقررات نقشی حیاتی ایفا می­کند. هواپیمای مسافربری باید ازهمه­نظر طراحی مناسب داشته باشد و برای ساخت آن از مواد اولیه­ی استاندارد استفاده شود. خلبان و خدمه­ی هواپیما باید تجربه­ی لازم را داشته باشند، آموزش­های لازم را فراگیرند و مأمور کنترل هوایی هم باید دوره­هایی ویژه دیده باشد. هواپیما باید به­طور مرتب معاینه­ی فنی شود تا بدون عیب­و­نقص اجازه­ی پرواز بگیرد. بنابراین تلاش می­شود قوانین و مقرراتی تصویب شود که میزان ریسک سوانح هوایی و رویدادهای بزرگ را به حداقل ممکن رساند. تصادفات و سوانح هوایی، به­سبب نقض قوانین امنیتی یا اقدامات تروریستی، نیز همواره موجب نگرانی شرکت­های هواپیمایی بوده و برای این شرکت­ها بسیار گران تمام می­شود. نمونه­ای از آن انفجار هواپیمای پان­امریکن بر فراز لاکربی، اسکاتلند، در 1988 و انفجار هواپیمای ولیوجت در فلوریدا، 1996، است که موجب ورشکستگی این شرکت شد. سوانح هوایی می­تواند شرکت را وادار به پرداخت جریمه­های زیاد کند که معمولاً با رأی دادگاه ملزم به پرداخت این جریمه­ها هم می­شوند.

آمار مربوط به جهان­گردان نشان می­دهد اکثر مسافران و گردش­گران تمایل دارند از پروازهای شرکت­هایی استفاده کنند که دارای بیشترین ضریب ایمنی و خدمات کیفی استاندارد و مطلوبی باشند.

جدول (1) نشان­دهنده­ی 10 شرکت بزرگ هواپیمایی در جهان است که بیشترین مسافر را با پروازهای منظم در ده­ی گذشته جابه­جا کرده­اند .

جدول (1) آمار مربوط به پروازهای شرکت­های هواپیمایی در جهان

منبع: UNTWO

سرعت بالا، کاهش زمان سفر، راحتی، امنیت، ایمنی و... از عوامل مهم استقبال مسافران از هواپیما محسوب می­شود. به­همین­دلیل در اواخر جنگ جهانی دوم و به­انگیزه­ی استانداردسازی پروازها در سطح جهان و ساده­ترکردن سفرهای هوایی و... سازمان بین­المللی هواپیمایی کشوری «ایکائو» در 1944 به­وسیله­ی 52 کشور تشکیل و معاهده­ی بین­المللی هواپیمایی کشوری به امضای اعضا رسید و در 1947 به­صورت نهادی تخصصی از سازمان­ملل­متحد درآمد. اعضای ایکائو در 1996 به بیش از 180 کشور رسید (وب­گاه ICAO). در 1945، پس از پایان جنگ جهانی دوم، اتحادیه­ی بین­المللی هواپیمایی با عنوان «یاتا» تشکیل شد و از آن تاریخ تاکنون، به دلایل گوناگون، صنعت هوانوردی از امنیت و رشد چشم­گیری برخوردار گردیده است. مأموریت «یاتا» این است که نماینده­ی شرکت­های هواپیمایی در خدمت صنعت حمل­ونقل هوایی باشد. اهداف این اتحادیه عبارت­اند از:

1.  ایمن­سازی و بی­خطرکردن پروازها
2.  شناساندن اهمیت سیستم سالم حمل­ونقل هوایی در امر توسعه­ی اقتصادی و اجتماعی در سطح جهان
3.  کمک به صنعت هوایی در دست­یابی به سطحی معقول از سودآوری
4.  ارائه­ی خدمات ارزنده و با کیفیت (در ازای پولی که مسافران می­پردازند) برای تأمین نیاز مشتریان
5.  جمع­آوری آمار و اطلاعات درباره­ی سوانح و روی­دادهای هوایی
6.  ارائه­ی استانداردها و سیاست­هایی برای هرچه ساده­ترسازی عملیات حمل­ونقل هوایی در سطح جهان
7.  شناسایی و حل مشکلات مطرح شده و حمایت از شرکت­های فعال در این صنعت
8.  تأیید آژانس­های مسافرتی و ارائه­ی مقررات به آن­ها برای فروش بلیت در سطح بین­الملل

این اتحادیه تلاش می­کند کارایی بخش­های تدارکاتی مانند عرضه­ی بلیت، کنترل چمدان و بار مسافر، جابه­جایی بار بر روی زمین و مبادله­ی داده­های الکترونیکی را بالا برده و در سایه­ی هم­کاری با دولت­ها می­کوشد تا سفرهای های هوایی با کمترین حوادث ناگوار همراه باشد (وب­گاه IATA). با وجود همه­ی مشکلات و ناآرامی­هایی که در نقاط گوناگون جهان وجود دارد در 10 سال گذشته به­طور میانگین 5 درصد به سفرهای خارج از کشور در دنیا افزوده شده است.

شهروندان کشورهای توسعه­یافته و ثروت­مند وحتی برخی کشورهای درحال­رشد به گردش و تفریح علاقه­ی زیادی دارند و از هر فرصتی به­این منظور بهره می­برند. محض نمونه آلمانی­ها علاقه­ی زیادی به سفر دارند. در 2005، مردم آلمان 206 میلیون سفر داخلی و 76 میلیون سفر به خارج داشتند که در مقایسه با سال پیش از آن 3 درصد ومسافرت خارجی 2 درصد افزایش داشته است. بررسی آمار گردش­گری نشان می­دهد بیش از 47 درصد سفرهای داخلی و خارجی مردم آلمان سفرهای تفریحی بوده است.

بررسی وضعیت گردش­گری در کشورهایی که در یکی­دوسال اخیر بیشترین تعداد گردش­گر را به خود اختصاص داده و سود فراوانی به چرخه­ی اقتصادی­شان سرازیر کرده­اند (جدول­های 2و3) مشخص می­سازد که ناوگان هوایی ایمن، ساختارهای زیربنایی استاندارد، جذابیت­های گوناگون، بازاریابی و تبلیغات کاربردی، نیازسنجی مخاطبان اصلی و نیز برنامه­ریزی و بسترهای مناسب فرهنگی از عمده­ترین عوامل افزایش گردش­گر در این کشورها بوده است.

جدول (2) تعداد ورودی گردش­گران

جدول (3) درامد حاصل از ورود گردش­گران

بر اساس آمار، این کشورها با دارابودن مدیران تحصیل­کرده و کارامد، کادر مجرب و ضریب ایمنی بسیار بالا با پیروی از استانداردهای هوانوردی کمترین سوانح هوایی را داشته ودر مقابل شرکت­هایی نیز وجود دارند که به­دلیل نداشتن شرایط و ضوابط لازم از پرواز در حریم هوایی اروپا منع شده­اند. ازجمله­ی این شرکت­ها و خطوط پروازی می­توان به شرکت­های هواپیمایی قزاقستان، قرقیزستان، آریانا افغان و سودان اشاره کرد (IATA).

جدول (4) شرکت­های هوایی ممنوع­السفر در آسمان اروپا

بر پایه­ی آمار، دست­کم حدود 101 شرکت هواپیمایی تاکنون هیچ حادثه­ی هوایی منجر به مرگ مسافران را تجربه نکرده­اند. از مهم­ترین این شرکت­ها می­توان به  Monarch،Virgin Atlantic  و Easyjet اشاره کرد (IATA).

بررسی و تحلیل 60 سال کارنامه­ی حوادث هوایی بیان­گر این واقعیت است که خطای انسانی یا اشتباه خلبان عامل اصلی بیش از 50 درصد سوانح هوایی است. نقص فنی و عیب قطعات هواپیما با 22درصد در رتبه­ی دوم، اقلیم و شرایط جوی نامناسب با 12درصد در رتبه­ی سوم، خراب­کاری و عملیات تروریستی با 9درصد در رتبه­ی چهارم و خطاهای مربوط به کارکنان برج مراقبت با 6درصد در رتبه­ی پنجم قرار گرفته است.

جدول (5) علل سوانح هوایی

در بین کشورهای صاحب­نام در زمینه­ی گردش­گری برخی از انواع هواپیماهای استفاده­شده تاکنون هیچ حادثه­ی مرگ­باری نداشته­اند که از میان آن­ها می­توان به بوئینگ 717 یا 777 و ایرباس A-340 یا A-380 اشاره کرد. درمقابل بوئینگ 747 در هر 66/0 میلیون پرواز، بوئینگ MD در هر 65/0 میلیون پرواز، فوکر ـ اف در هر 44/0 میلیون پرواز و فوکر 100 در هر 25/2 میلیون پرواز یک حادثه داشته­اند.

با توجه به این مطالب، به علل گوناگون و به­ویژه خطاهای انسانی (خطای خلبان، خدمه­ی پرواز، برج مراقبت و سوءمدیریت)، تحریم­های اقتصادی و بهره­گیری فراوان از هواپیماهای قدیمی و نیز رعایت­نکردن استانداردها از سوی برخی شرکت­های هواپیمایی داخلی آمار حوادث ناگوار ایران درمقایسه­با دیگر کشورها طی سال­های 1359 تا 1389 به­طور فزاینده­ای افزایش یافته است.

وب­گاه رده­بندی اطلاعات سوانح هوایی بر اساس3 مؤلفه­ی تعداد پروازها، تعداد سوانح و تعداد تلفات و کشته­های انسانی اقدام به رتبه­بندی شرکت­های هواپیمایی گوناگون می­کند. در تازه­ترین گزارش این وب­گاه هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران «هما» با 5 سانحه­ی مرگبار سانحه­سازترین شرکت هواپیمایی در بین 12 کشور منطقه­ی خاورمیانه و افریقا اعلام شده که جدیدترین آن سقوط هواپیمای بوئینگ 727 ایران­ایر ارومیه با 78 کشته و27 مجروح در تاریخ 19/10/ 1389 است.

بر اساس همین گزارش کمترین میزان سوانح در فهرست مربوط به شرکت هواپیمایی Emirates (الامارات) است. مؤسسه­ی تحقیقاتی SKYTRAX که از معتبرترین مؤسسه­های رتبه­بندی شرکت­های هواپیمایی دنیا است و به شرکت­های هواپیمایی بر اساس استاندارد و کیفیت خدماتشان از 1 تا 5 ستاره می­دهد هنوز هیچ ستاره­ای به شرکت هواپیمایی هما نداده است. پنج­ستاره­ها کیفیت خدماتی بسیار عالی داشته و یک­ستاره­ها عمل­کرد ضعیفی دارند (SKYTRAX). بنابراین گزارش از مجموع 264 شرکت هواپیمایی در سطح جهان 6 شرکت که کیفیت خدمات بسیار عالی دارند و پنج ستاره کسب کرده­اند شامل سنگاپور ایرلاین، قطر ایرویز، مالزیا ایرلاین، آسیانا ایرلاین، کیک­نیشر ایرلاین و کاتای پاسفیک­اند. ایرفرانس، بریتیش ایرویز، امارات، گلف ایر، چاینا ایرلاین، ژاپن ایرلاینزو ترکیش ایرلاینز ازجمله شرکت­های چهارستاره­ی دنیا محسوب می­شوند. بنا بر همین گزارش شرکت هواپیمایی ماهان، که شرکتی خصوصی به­شمار می­رود، خوشبختانه توانسته است در زمان فعالیت خود حداقل دو ستاره دریافت کند. مهم­ترین ابزار رتبه­بندی فوق نظرسنجی از مسافران هواپیماها است .

کارشناسان بر این باورند که تعداد حوادث پیش­آمده در ایران درقیاس با تعداد پروازها گویای عقب­ماندگی و امنیت­نداشتن خطوط پروازی کشور است. به نظر ایشان ناامنی پروازها نتایج منفی و زیان­باری برای اقتصاد گردش­گری و اقتصاد ملی دارد ازجمله:

1.  کاهش تردد هوایی در کشور برای سوخت­گیری و توقف
2.  کاهش سفرهای هوایی به­علت پایین­بودن امنیت هوایی

از زمان ورود هواپیما به ایران تابه­حال حوادث و سوانح هوایی بسیاری اتفاق افتاده که علل گوناگونی داشته است. بر اساس آمار شبکه­ی ایمنی هوانوردی ایران حدود 1530 سانحه­ی هوایی در میان هواپیماهای ایران رخ داده است. در میان این حوادث سرنگونی یک فروند ایرباس A-300 بر فراز خلیج فارس در تیرماه 1367 با 290 نفر مسافر به­وسیله­ی ناو امریکایی و سقوط یک فروند هواپیمای نظامی سپاه پاسداران در بهمن 1381 با 276 کشته در منطقه­ی کرمان از نظر آمار کشته­ها رکورددار سوانح هوایی این سال­هایند. تحلیل و بازنگری در این آمار صرف­نظر از شخصیت­هایی که در این حوادث کشته شده­اند نشان می­دهد که نوع هواپیماها نزول چشم­گیری داشته به­طوری­که تمامی هواپیماهایی که در سال­های نخستین انقلاب تا پایان دوران دفاع مقدس و پیش از تشدید تحریم­های هوایی دچار حادثه شدند از نوع C-130، بوئینگ و ایرباس بود­ه­اند و در سال­های بعد از دهه­ی هفتاد اکثر هواپیماهای استفاده­شده در ناوگان هوایی ایران ساخت روسیه­اند.

مدل مفهومی تحقیق:   

                      خطاهای انسانی

                      نقص فنی

                     شرایط بد اقلیمی

          آموزش پیوسته­ی نیروی انسانی

                                                                                              رفع موانع فرهنگی ـ سیاسی

                                                                                              بازاریابی بین­المللی گردش­گری

                      برنامه­ریزی کوتاه­مدت و بلندمدت

                                                                                             برای ترمیم و بازسازی ناوگان هوایی                                                                         

                                                                                            به­کارگیری مدیران تحصیل­کرده

نمودار 1. مدل مفهومی عوامل مؤثر بر ارتقا و تنزل صنعت گردش­گری

نتیجه

با اختراع هواپیما و پیوستن آن به ناوگان صنعت حمل­ونقل شیوه­های سفر دست­خوش دگرگونی­های اساسی گردید. سرعت بالا، کاهش زمان سفر، امنیت، آسایش و مقرون­به­صرفه­بودن از مزیت­های مهم سفر با هواپیما به­شمار می­روند. پیش­رفت­های فنی در زمینه­ی تولید انواع وسایل حمل­ونقل سبب سهولت سفر و رونق گردش­گری شده است اما از دیدگاه گردش­گری بین­المللی مسافرت­های هوایی مهم­ترین حلقه­ی اتصال جهان­گردان با مقصدهای گوناگون جهانگردی­اند. ازاین­رو هواپیما توانسته است در رشد و پیش­رفت اقتصاد گردش­گری کشورها نقشی اساسی ایفا کند.

­به­رغم پیش­رفت­های فنّاوری در صنعت هواپیمایی همواره به­علت خطاهای انسانی، شرایط بد اقلیمی و نقص فنی احتمال بروز سانحه­ی هوایی وجود دارد. اما می­توان با تدابیر ویژه نظیر به­کارگیری مدیران اجرایی متخصص و مجرّب، آموزش پیوسته­ی نیروی انسانی، رفع موانع فرهنگی ـ سیاسی موجود و بازاریابی بین­المللی در حوزه­ی گردش­گری فرهنگی ضمن اجرای برنامه­های کوتاه­مدت و بلندمدت به­تدریج ناوگان هوایی را ترمیم و بازسازی کرد و با کاهش حوادث هوایی، در برنامه­ای میان­مدت، راه را برای ورود گردش­گران بین­المللی هموار ساخت و رونق ازدست­رفته­ی این صنعت را بازگرداند.