پیام¬های جهانی شاعران معاصر: نیما یوشیج، قیصر امین¬پور

پیام­های جهانی شاعران معاصر: نیما یوشیج، قیصر امین­پور

طاهره ایشانی

 استادیار زبان و ادبیات فارسی. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

چکیده

شعر معاصر از آغاز پیدایش، پیام­آور ارزش­های تازه­ای برای انسان بوده است که بررسی این ارزش­ها،  ما را به        چشم­اندازهای تازه­ی انسان امروزی نزدیک­تر می­­کند. آنچه که علاوه بر جنبه­ی زیبایی­شناختیِ شعر، خواننده­ی امروز  از شاعر و اثرش انتظار دارد توجه به مسائل والای انسانی است. با مطالعه­ی شعر هر شاعر می­توان دریافت که آیا شاعر از «من فردی» به «من اجتماعی» رسیده است یا خیر؟ و دیگر این­که آیا شاعر هنوز در بند شهرت­طلبی­های خویش است و درد مردم را به فراموشی سپرده است؟ از آن­جایی که یکی از مهم­ترین ویژگی­های شعر دوره­ی معاصر، مردم­گرایی و محتوای اجتماعی آن است؛ به همین دلیل، در این پژوهش به تحلیل و بررسی سنجشی و مقایسه­ای پیام­های جهانی دو شاعر معاصر نیما یوشیج – نماینده­ی دوره­ی مشروطه و پس از آن- و قیصر امین­پور – نماینده­ی شعر انقلاب و پس از آن- پرداخته می­شود. این شاعران، در زمینه­های مختلف اجتماعی، سیاسی، عاطفی و شخصی اشعاری را سروده­اند و به همین خاطر اشعار مشابهی در دیوان آن­ها یافت می­شود. بنابراین، ضمن بیان شباهت­ها و تفاوت­های شعری آنان از این دیدگاه، بسامد پیام­های جهانی و فرامرزی آنان نیز مورد بحث و بررسی قرار می­گیرد و بالتبع به «من اجتماعی» رسیدنِ آنان در مبحث نتیجه­گیری نشان داده خواهد شد.  

کلیدواژه­ها: پیام­های جهانی، شعر معاصر، شعر اجتماعی، نیما یوشیج، قیصر امین­پور.

1. 1.     مقدّمه

از زمانی که شعر از دربار بیرون آمد و به طرح مسائل و مشکلات مردم پرداخت، رنگ و بویی دیگر یافت. در این زمان، شعر دیگر فقط تصویرپردازی و آفرینش هنری نیست. شاعر در این هنگام به رسالت هنری خویش واقف است و در پی آن است که آرمان­های والای انسانی را در روح شعر آشکار یا پنهان بیان کند. بنابراین، آنچه که خواننده­ی امروز  از شاعر و اثرش، علاوه بر جنبه­ی زیبایی­شناختیِ شعر، انتظار دارد توجه به مسائل والای انسانی است. با مطالعه­ی شعر هر شاعر می­توان دریافت که آیا شاعر از «من فردی» به «من اجتماعی» رسیده است یا خیر؟ و این­که آیا شاعر هنوز در بند شهرت­طلبی­های خویش است و درد مردم را به فراموشی سپرده است یا خیر؟

چنان که می­دانیم ادبیات و مخصوصاً شعر این قابلیت را دارد تا شاعر از طریق آن، پیام­های اجتماعی خویش را به گوش دیگران برساند. این مسئله با انقلاب مشروطه، جان تازه­ای گرفت و پس از آن نیز ادامه یافت. به طوری که تغییر مضمون و محتوا در شعر این دوره و پس از آن ملموس و محسوس است. در واقع، شعر معاصر از حالت فردی به حالتی مردمی تبدیل شد و انعکاس ارزش­های اجتماعی و بالتبع آن، آگاهی اجتماعی را وجهه­ی همّت خود قرار داد.

بنابراین، شاعری از دوره­ی مشروطه و پس از آن-  نیما یوشیج - و شاعری از دوره­ی انقلاب اسلامی و پس از آن -  قیصر امین­پور – انتخاب شد و پس از بررسی محتوایی اشعارشان، پیام­هایی که خطاب به مردم ایران به طور اخص و خطاب به جهانیان به طور اعم داشتند، استخراج و گزینش گردید که پس از بیان پیشینه­ی تحقیق و معرّفی اجمالی هریک از این شاعران، به تحلیل و بحث و بررسی این پیام­ها خواهیم پرداخت.

1. 2.     پیشینه­ی تحقیق

در رابطه با شعر نیما یوشیج و قیصر امین­پور تحلیل­هایی صورت گرفته؛ امّا هیچ­یک به بررسی پیام­های شعری این شاعران در حدّ فرامرزی نپرداخته­اند. هر چند که پیام­های جهانی در شعر دیگر شاعران بررسی و تحلیل شده­اند که در ذیل به برخی از آنان اشاره می­گردد:

-          قبادی، حسینعلی؛ گرجی، مصطفی (1387)، "پیام­های جهانی مولوی برای انسان امروز".

-         قبادی، حسینعلی؛ عاملی رضایی، مریم (1390)، "بحران­های انسان امروز و پاسخ حکمت اشراق به آن".

-         قبادی، حسینعلی؛ طاهری، قدرت­الله؛ قاسم­زاده، سید علی؛ فولادی، علیرضا (1390)، "پیام­های جهانی عطار برای مشکلات فکری انسان".

گفتنی است در پژوهش­های مذکور با دقت و ظرافت خاصّی به بیان بحران­ها و مشکلات درونی و فلسفی بشر امروز پرداخته شده است و از این حیث از اهمیت بسیاری برخوردارند. به طور مثال در مقاله­ی «پیام­های جهانی عطار برای مشکلات فکری انسان» دیدگاه­ها و پیام­های جهانی عطار (در مثنوی منطق­الطیر) برای رفع بحران­ها و مشکلات فکری و روحی انسان معاصر با رویکردی عرفانی مطرح می­گردد. از نظر نویسندگان مقاله، این بحران­ها ناشی از پوچ­گرایی، عصبیّت نژادی مدرن و ... است. رویکرد عرفانی عطار در برخورد با چنین بحران­هایی در مثنوی منطق­الطیر در این مقاله بازنمایانده شده است.

اما در این پژوهش، تأکید بر مشکلات دنیای بیرون انسان­ها در تعامل با یکدیگر است. بنابراین، با توجه به این که «قبادی و دیگران» (1390: 88) بر این باورند که «ادبیات می­تواند انسان را از گیرودار روزمرّگی رها سازد و روح او را در کیهان معنوی به پرواز در آورد... معماران سترگ جوامع انسانی، بنای هستی بشر را با ادبیات و هنر استوار کرده­اند و با کمک هنر آن را پایدار ساخته­اند و هماره آن را تکیه­گاه آرمان­ها و نظرگاه­های انسان­ساز قرار داده­اند» و همچنین از    آن­جایی که یکی از مهم­ترین ویژگی­های شعر دوره­ی معاصر، مردم­گرایی و محتوای اجتماعی آن است؛ در این پژوهش، ضمن معرّفی این دو شاعر  معاصر، به تحلیل و بررسیِ سنجشیِ پیام­های جهانی آن­ها پرداخته می­شود.

1. 3.     نیما یوشیج

1-3. زندگی نیما و شعر او

کمتر کسی است که با نام نیما یوشیج و تلاش جاودانه­­ی او در شعر معاصر آشنایی نداشته باشد. به همین خاطر، در اینجا به اختصار،  زندگی­نامه­ی او در ارتباط با زمان سرایش اشعارش بیان می­شود.

 نیما با نام علی اسفندیاری در سال 1276 شمسی در یکی از روستاهای مازندران متولّد شد. کودکیِ نیما مصادف با دوران حکومت مظفرالدّین شاه، محمّد علی شاه و احمد شاه قاجار بود. در واقع، وقتی او یازده ساله بود «قشون مشروطه وارد تهران شد و به یاری علما محمّدعلی شاه خلع و احمد شاه به سلطنت برگزیده شد.» (پورنامداریان، 1377: 21) او دوازده ساله بود که همراه با خانواده­اش به تهران آمد و پس از مدتی در مدرسه­ی سن لوئی به آموختن زبان فرانسه پرداخت و همین امر باعث شد تا با ادبیّات فرانسه آشنا گردد.

دوران جوانی­ِ او با شغلی اداری شروع شد، در حالی­که هم­زمان با کار، سرودن شعر را نیز آغاز نموده بود.  در سال 1300 مثنوی «قصه­ی رنگ پریده» و در سال 1301 اوّلین قسمت منظومه­ی «افسانه» را که اوّلین گام­های تغییر در شعر سنّتی بود، چاپ کرد.

            در سال 1303 که رضاخان به دستور مجلس شورای ملّی به جای احمدشاه به تخت سلطنت نشست، نیما در کار سرودن منظومه­ی بلند «خانواده­ی سرباز» بود. و همچنین سرودن دیگر اشعارش را  از جمله «محبس»، «سرباز فولادین» و ... در این اوضاع و احوال ادامه می­داد. در همین دوران پر از استبداد بود که نیما به آستارا برای تدریس   می­رود. دوران تدریس او در آستارا گویا بدترین تجربه­ی معلّمی او بوده که سرانجام با عریضه و عریضه­نویسی از آن­جا رها می­شود و کابوس آستارا و معلّمی­اش به پایان می­رسد؛ امّا بیکاری از راه می­رسد.[1] 

هم­زمان که او در تهران در جستجوی کار است، کار سرودن شعر نو و رهایی از قید و بند شعر سنّتی را نیز کنار نمی­گذارد. در سال 1316 سرایش شعر «ققنوس» به اتمام می­رسد. ققنوسی که گامی محکم و استوار در راهی تازه است. او همراه با سرودن اشعار نو، اشعاری همچون  مثنوی «دانیال» و شعر «طوفان» با سبک و سیاق سنّتی نیز در مجلّه­ی موسیقی منتشر می­نماید و همین امر شعر او را بیشتر از هر زمان دیگری به مردم معرّفی می­نماید.  

در این­سال­هایی که در گیرودار شعر و تغییر و تحوّل در آن است، وارد بازی­های سیاست شده و مدتی در زندان گرفتار می­گردد. گرفتاری در زندان، او را از شعر دور نمی­کند. شعر «دل فولادم» یادگاری است که از این دوران تلخ برای نیما مانده است. پس از آزادی از زندان، کم­کم از همه فاصله می­گیرد و مجموعه اشعاری را می­سراید. در سال 1338 که تاب سرمای یوش را ندارد، بیمار می­شود و در دی­ماه همان سال سکوت ابدی، او را در بر می­گیرد. و «این است یکی از آخرین نوشته­های نیما، اندکی (پنج روز) پیش از خاموشیش:

من زندگیم را با شعرم بیان کرده­ام. در حقیقت من این­طور به سر برده­ام. احتیاجی ندارم کسی بپسندد یا نپسندد، بد بگوید یا خوب بگوید. امّا من خواستم دیگران هم بدانند چطور می­توانند بیان کنند و اگر چیزی گفته­ام برای این بوده است و حقّی را پشتیبانی کرده­ام؛ زیرا زندگی من با زندگیِ دیگران آمیخته بود و من طرفدار حق و حقّانیّت بودم... » (آرین­پور، 1382: 601)

در واقع، نیما از شعر به عنوان وسیله­ای برای ابلاغ پیام استفاده می­کند. آن هم نه برای مخاطبانی خاص و محدود به یک مرز جغرافیایی؛ بلکه پیام­های او فراتر از مرزها و در حدّ جهانی است. چنان که از زبان زن چینی و یا زنی قفقازی به سرودن اشعاری با مایه­های غنی اجتماعی و مردمی می­پردازد.

همان­طور که مختاری (1378: 184) در توصیف اشعار نیما بر این باور است که «اساس محتوا و طرح و رفتارشان بر مسائل انسانی و اجتماعی عدالت­خواهانه، و همراه با شور و شوق آگاهی­گرایانه و قهرمان­گرایانه­ای علیه فقر و ستم و استبداد و جنگ و تحریض به مبارزه و درک توان و کارکرد انسانی در زندگی است.» به همین دلیل است که «منِ نیما، منِ فردی نیست... منِ نیما، منِ رهاییِ فردی و اجتماعی است. دعوتی است نه برای دست روی دست گذاشتن، بلکه دست در کنار دستِ دیگر قرار دادن» (براهنی، 1380: 322).

            به طور کلی می­توان گفت « در واقع، نیما با اشعار خود، نوعی روح تعهّد و التزام نسبت به مسایل اجتماعی و سیاسی را در کالبد شعر فارسی می­دمد. در سایه­ی همین الهامات و تعلیمات نیماست که شاعری چون شاملو در سال 1330 از روحیه و شخصیت غنایی و رمانتیک خود دست می­شوید و از انتشار مجموعه­ی رمانتیک «آهنگ­های    فراموش­شده» اظهار پشیمانی می­کند و اشعار متعهدانه و جامعه­گرایانه­ی مجموعه­ی «قطعنامه» را می­سراید و پس از آن در نیمه­ی نخست دهه­ی سی، شعر معروف «شعری که زندگی است» را می­سراید و رسماً اعلام می­کند که:

... امروز/ شعر/ حربه­ی خلق است؛ زیرا که شاعران/ خود شاخه­ای ز جنگل خلقند؛/ نه یاسمین و سنبل گلخانه­ی فلان./ بیگانه نیست/ شاعر امروز/ با دردهای مشترک خلق؛/ او با لبان مردم/ لبخند می­زند/ درد و امید مردم را / با استخوان خویش پیوند می­زند.» (شمیسا و حسین­پور، 1380: 34 و 35).

2-3. پیام­های جهانی در شعر نیما یوشیج

اشعاری از نیما یوشیج با مضامین و پیام­های جهانی عبارتند از:

-         چشمه­ی کوچک (1384: 88)

-         خانواده­ی سرباز (1384: 119 الی 146)

-         بشارت (1384: 153 و 154)

-         وقت است... (1384: 435)

-         آی آدما (1384: 445 و 446)

-         مرغ آمین (1384: 741 تا 749)

-         در نخستین ساعت شب (1384: 756 و 757)

شایان یادآوری است نیما در اشعار خود پیام­های زیادی دارد که خطاب به خواننده­ی خود بیان می­دارد. در این میان، به آن دسته از اشعار او که حاوی پیام­های اخلاقی و قابل تعمیم به کل جهانیان– به طور ضمنی و یا صریح-  است؛ اشاره می­گردد:

1-2-3.  ارزشمندی بشر

نیما در شعر «چشمه­ی کوچک» (1384: 88) ضمن توصیف خلق – و به عبارتی مردم به طورکلّی – به صورت غیرمستقیم به آنان گوشزد می­نماید که اگر واقع­بینانه­تر و عاقلانه­تر بنگرند، خواهند دید که  این همه قیل و قال بیهوده و

 گذرا است و سرانجام آنچه ماندنی و پایدار خواهد بود، ارزش و بهای دل انسان است:

«.../ خلق همان چشمه­ی جوشنده­اند/ بیهده در خویش خروشنده­اند/ یک دو سه حرفی به لب آموخته/ خاطر بس      بی­گنهان سوخته./ لیک اگر پرده ز خود بردرند/ یک قدم از مقدم خود بگذرند/ در خم هر پرده­ی اسرار خویش/ نکته بسنجند فزون­تر ز پیش/ چون که از این نیز فراتر شوند/ بی­دل و بی­قالب و بی­سر شوند/ درنگرند این همه بیهوده بود/ معنی چندین دم فرسوده بود/ آنچه شنیدند ز خود یا ز غیر/ وآنچه بکردند ز شر و ز خیر/ بود کم ار مدت آن یا مدید/ عارضه­ای بود که شد ناپدید/ وآنچه به جا مانده بهای دل است.

2-2-3.  همدردی با فقرا درسطح جهانی و بیزاری از جنگ

نیما کلّ شعر «خانواده­ی سرباز» (1384: 119 تا 146) را چنین تقدیم نموده است: «به خواهر کوچکم ناکتا. در زمان امپراطوری نیکلاس روس و سربازهای گرسنه­ی قفقاز.» وی منظومه­ی «خانواده­ی سرباز» را در سال­های سلطنت رضاخان سرود. در آن­سال­ها، خفقانی شدید در اجتماع حاکم بود. مردم نه آزادی سیاسی داشتند و نه آسایش زندگی. این مسئله نه تنها در ایران، در کشورهای همسایه نیز وجود داشت. فقر و تهیدستی همه جا را فراگرفته بود. نیما شاعری نبود که غم مردم نداشته باشد و آنان را فراموش کند. (ایشانی، 1389: 124) چنان­که در این شعر می­خوانیم:

«طفل همسایه خوب می­پوشد،/ خوب می­گردد، خوب می­نوشد./ فرق در بین این دو بچه چیست؟/ هرچه آن­را هست این یکی را نیست./ بچه­ی سرباز، کاین چنین ژنده­ست،/ پس چرا زنده­ست؟»

منِ اجتماعیِ نیما، مرز نمی­شناسد و چه بسا خانواده­ی این سرباز قفقازی، نمودی از چنین خانواده­هایی در ایران و دیگر کشورها باشد. او در شعر «خانواده­ی سرباز» در لحظه لحظه­ی شعر و ثانیه ثانیه­های فقر که برای این زنِ تنها، سالی است و شاید قرنی؛ همراه می­شود، از جان با او همدردی می­کند و در ادامه خطاب به دیگر افراد چنین می­گوید:

«شیخ، دولتمند، حکمران، عالِم،/ ای کسانی­که درین جهان دائم،/ سود می­یابید زین مصیبت­ها/ باز هم راضی، نیستید آیا؟/ داشت فرزندی، مادری بی­چیز. / داد آن را نیز./ ...»

همچنین، از آن­جایی که نیما شاعری مردمی است و جنبه­ی اجتماعیِ شعر او بسیار بالاست، شعرش را به صورت سؤال بی­جواب - که پاسخش را خواننده باید بیابد- به پایان می­رساند. در واقع، او تمام مردم را برای پاسخ دادن به این سوال دعوت می­نماید:

«هه! ماما! این­دم، شیر از او می­خواست./ لیک ماما جان همچنان بد راست./ نقش مادر بود یا خیالش بود؟/ بچه بیهوده ز او ملالش بود/ او نخواهد داد، تا ابد شیرش/ چیست تدبیرش؟»

3-2-3. تشویق ستمدیدگان به بیداری و آگاهی برای رسیدن به آزادی

نیما در شعر «بشارت» (1384: 153- 154) - سروده شده در سال 1305-  خطاب به «ستمدیده مرد» چنین    می­سراید:

«ای ستمدیده مرد! شو بیدار/ رفت نحسی قرن­ها بر باد/ نحسی بخت این زمان بشکست/ به گدایان همه بشارت باد/ ...»

در این شعر، شاعر مردم را تشویق می­نماید که زود برخیزند و چاره­ای بیندیشند و به فکر جنگ با ستمگران باشند:

«جنگ امروز حامی ضعفاست/ هرکجا می­رود زند فریاد:/ «کای اسیران فقر و بدبختی/ به شما رفت ای بسا بیداد/ جانتان زین فسانه­ها فرسود/ داد از این شهر و این صناعت داد/ .../ در زمین رنگ خون بباید زد/ مرگ یا فتح، هرچه بادا باد/ یا بمیریم جمله یا گردیم/ صاحب زندگانی آزاد/.../ فکر آسایش و رفاه کنیم/ وقت جنگ است رو به راه کنیم.»

4-2-3. پایان دادن به ظلم و ستم

شاعر در شعری با نام «وقت است...» (1384: 435) – سروده شده در سال 1320- آرزوی به پایان رسیدن ظلم و ستم را این گونه مطرح می­کند:

«وقت است نعره­ای به لب، آخر زمان کِشَد/ نیلی در این صحیفه، بر این دودمان کِشَد/ سیلی که ریخت خانه­ی مردم ز هم، چنین/ اکنون سوی فرازگهی، سر چنان کشد/ بر کنده دارد این بنیان سست را/ بردارد از زمین هر نادرست را/ وقت است ز آب دیده که دریاکند جهان/ هولی در این میانه، مهیا کند جهان/ بس دست­های خسته درآغوش هم شوند/ شور نشاط دیگر بر پا کند جهان...»

 5-2-3. آگاهانیدن خلق مرفّه از درد و سختی­های دیگران

شعر «آی آدم­ها» (1384: 445 و 446) خطاب به کل مردم جهان به صورتی نمادین سروده شده است. پیام نیما به این صورت است که ای مردمی که آسوده و با آرامش خیال هستید و «نان به سفره، جامه­تان بر تن؛ / یک نفر درآب می­خواند شما را/.../ آی آدمها!/ او ز راه دور این کهنه جهان را باز می­پاید / می­زند فریاد و امید کمک دارد/ ... .»

            بنابراین،  این شعر نیما در واقع حکم هشداری را دارد برای کسانی که تمارض کرده، خود را به بی­خبری زده­اند. به آنان گوشزد می­کند که کسانی هستند که باید به کمک او بشتابید و او را تنها رها نسازید.

6-2-3. آگاهانیدن مردم از ظلم ظالمان

یکی از اشعار نیما یوشیج که با محتوای برون مرزی است شعرِ «در نخستین ساعت شب» (1384: 756 و 757) نام دارد. وی با زنی چینی که همسرش در زیر دیوار بزرگ شهر دفن شده، این چنین همدردی می­نماید:

«در نخستین ساعت شب، دور از دیدار بسیار آشنا من نیز/ در غم ناراحتی­های کسانم/ همچنانی کان زن چینی/ بر زبان اندیشه­های دلگزایی حرف می­راند،/ من سرودی آشنا را می­کنم در گوش/ من دمی از فکر بهبودی تنها ماندگان در    خانه­هاشان نیستم خاموش.»

شاعر در این شعر به صورت مستقیم و شفاف پیامی نمی­دهد؛ اما در لابلای اشعارش اشاره می­نماید که درد مردم را - هر چند هم­وطنش نباشند – می­داند و می­شناسد و همچنین از ظلم ظالمان آگاه است:

«من به سوی رخنه­های شهرهای روشنایی/ راهبردم را به خوبی می­شناسم، خوب می­دانم/ .../ من خطوطی را که با ظلمت نوشته­اند/ وندر آن اندیشه­ی دیوارسازان می­دهد تصویر/ دیرگاهی هست می­خوانم»

پیام او در این شعر، آگاهانیدن مردم از  ظلم ظالمانی است که انسان­ها را به دست خودشان در حصاری از مردگان محصور می­نمایند. وی بدین گونه به طور ضمنی، جهانیان را از ستم ستمگران آگاه می­سازد:

در بطون عالم اعداد بیمر/ در دل تاریکی بیمار/ چند رفته سال­های دور و از هم فاصله جسته/ که به زور دست­های ما به گِرد ما/ می­روند این بی­زبان دیوارها بالا»

7-2-3. بیان دردهای مردم جهان و آرزوی رفع آن­ها

در شعر «مرغ آمین» (1384: 741 تا 749) نیما به توصیف مرغی افسانه­ای با نام «مرغ آمین» می­پردازد که در باور عامیانه­ی مردم دارای جایگاه بسیار والا و ارزشمندی است. این مرغ، از هر جا که بگذرد و آرزویی را بشنود، آمین       می­گوید و آرزوی آن شخص برآورده خواهد شد. این شعر که به صورت روایی و با عنصر گفتگو است، دردهای مردم را بیان می­نماید و آرزوی رفع آن مشکلات را از زبان مرغ آمین دارد که به مواردی از آن اشاره می­گردد:

«.../ وز پی آن که بگیرد ناله­های ناله­پردازان ره در گوش/ از کسان احوال می­جوید/ چه گذشته­ست و چه نگذشته­ست/ سرگذشته­های خود را هر که با آن محرم هوشیار می­گوید/ داستان از درد می­رانند مردم/ .../ زیر باران نواهایی که       می­گویند:/ - «باد رنج ناروای خلق را پایان.»/ .../ خلق می­گویند:/ - «اما آن جهانخواره/ (آدمی را دشمن دیرین/ جهان را خورد یکسر.»/ مرغ می­گوید:/ - «در دل او آرزوی او محالش باد.»/ خلق می­گویند:/ - «اما کینه­های جنگ ایشان درپی مقصود/ همچنان هر لحظه می­کوبد به طبلش.»/ مرغ می­گوید:/ - زوالش باد!/ ... .

و در پایان نیز شاعر با نمادها و نشانه­هایی همچون «گریز شب» و «آمدن صبح» امید به پیروزی را در اذهان تداعی می­نماید:

«و به واریز طنین هر دم آمین گفتن مردم/ (چون صدای رودی از جا کنده، اندر صفحه­ی مرداب آنگه گم)/ مرغ آمین گوی/ دورمی­گردد/ از فراز بام/ در بسیط خطّه­ی آرام، می­خواند خروس از دور/ می­شکافد جرم دیوار سحرگاهان./ وز بر آن سرد دوداندود خاموش/ هر چه با رنگ تجلّی، رنگ در پیکر می­افزاید، / می­گریزد شب./ صبح می­آید.»

1. 4.     قیصر امین­پور

1-4. زندگی او و معرّفی شعرش

قیصر امین‌پور در دوم اردیبهشت ۱۳۳۸ در گتوند در روستایی از توابع دزفول به دنیا آمد. تحصیلات ابتدایی را در گتوند و متوسطه را در دزفول سپری کرد و در سال ۵۷ در رشته­ی دامپزشکی دانشگاه تهران پذیرفته شد ولی پس از مدتی از این رشته انصراف داد. او همچنین از جمله شاعرانی بود که در شکل‌گیری و استمرار فعالیت‌های واحد شعر حوزه هنری تا سال ۶۶ تأثیرگذار بود. وی طی این دوران مسئولیت صفحه­ی شعر هفته‌نامه سروش را بر عهده داشت و اولین مجموعه شعر خود را در سال ۶۳ منتشر کرد. اولین مجموعه­ی او «در کوچه آفتاب» دفتری از رباعی و دوبیتی بود و به دنبال آن «تنفس صبح» تعدادی از غزل­ها و شعرهای سپید او را در بر می‌گرفت.

امین­پور در سال 1363 در رشته­ی تاریخ در دانشگاه تهران مشغول به تحصیل شد؛ اما این رشته نیز نتوانست ‏او را اقناع سازد و آن را رها کرد. او در سال ۱۳۶۳ بار دیگر اما در رشته زبان و ادبیات فارسی به دانشگاه رفت و این رشته را تا مقطع دکترا گذراند و در سال ۷۶ از پایان‌نامه دکترای خود با راهنمایی دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی با عنوان «سنت و نوآوری در شعر معاصر» دفاع نمود. قیصر امین‌پور، تدریس در دانشگاه را در سال ۱۳۶۷ و از دانشگاه الزهرا آغاز کرد و سپس در سال ۶۹ در دانشگاه تهران مشغول به تدریس شد. وی همچنین در سال ۶۸ موفق به کسب جایزه نیما یوشیج، موسوم به مرغ آمین بلورین شد و در سال ۸۲ به‌عنوان عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی برگزیده شد.

قیصر شاعری بود که جنگ را از نزدیک حس کرده بود و بارها شاهد بمباران شهرش دزفول در طول جنگ از سوی بعثیان عراقی بود. «او همراه شاعران در جبهه حضور یافت و با ادراک جبهه از جبهه گفت. «شعری برای جنگ» از مشهورترین سروده­های او و سروده­های دفاع مقدّس است. » (سنگری، 1389: 114)

«در کوچه­ی آفتاب، تنفس صبح، توفان در پرانتز، ظهر روز دهم، مثل چشمه مثل رود، بی‌بال پریدن، آینه­های ناگهان، به قول پرستو، گزینه اشعار ،گل‌ها همه آفتاب‌گردانند، سنت و نوآوری در شعر معاصر، و شعر کودکی» از عناوین دیگر اشعار و کتاب‌های این شاعر و استاد دانشگاه است. امین­پور درحوزه­ی تصنیف سرایی، محبوب­ترین ترانه­ها و تصنیف­ها را سروده است. مجموعه­ی «نیلوفرانه» با صدای علی­رضا افتخاری از ماندگارترین سروده­های اوست. همچنین، «دستور زبان عشق» آخرین دفتر شعر قیصر امین­پور بود که در تابستان ۱۳۸۶ در تهران منتشر شد.

او پس از تصادفی که در سال 78 داشت، از بیماری‌های مختلف رنج می‌برد و دو عمل جراحی قلب و پیوند کلیه را پشت سر گذاشته بود. و سرانجام در روز هشتم آبان سال 1386 بر اثر بیماری درگذشت. 

شایان یادآوری است امین­پور از جمله طرفداران و به نوعی بنیان­گذاران شعر متعهّد در انقلاب اسلامی است. ( بیگی حبیب­آبادی، 1382: 123) 

2-4. پیام­های جهانی قیصر امین­پور

اشعاری از قیصر امین­پور که دربردارنده­ی پیام­ها و مضامین جهانی هستند؛ به شرح زیر می­باشند:

-         طرحی برای صلح (1) (1387: 15)

-         طرحی برای صلح (2) (1387: 16)

-         طرحی برای صلح (3) (1387: 17)

-         آرمانی (2) (1387: 32)

-         آرمانی (3) (1387: 33)

-         پنجره (1387: 348-349)

-         لبان مرگ (1387: 447)

-         منظومه فلسطین (1387: 497 الی 499)

-         به قول پرستو (1387: 529- 530)

در این اشعار پیام­هایی– به طور ضمنی و یا صریح- وجود دارد که به مهم­ترین آن­ها در ذیل اشاره می­گردد:

1-2-4.  صلح و دوستی

در میان اشعاری که ذکر شد، چنان­که مشاهده می­شود قیصر امین­پور بر سه شعر خود عنوان «طرحی برای صلح» نهاده و این می­تواند مبیّن این مسئله باشد که نه تنها برای مردم کشور خود که برای جهانیان نیز پیام صلح و آشتی را مخابره می­نماید. بویژه در «طرحی برای صلح (3)» چنین می­سراید:

«شهیدی که بر خاک می­خفت/ سرانگشت در خون خود می­زد و می­نوشت/ دو سه حرف بر سنگ:/ «به امید پیروزی واقعی/ نه در جنگ،/ که بر جنگ!» (امین­پور، 1387: 17)

امین­پور  همچنین در مجموعه شعر «به قول پرستو» که مخصوص نوجوانان است؛ در شعری با نام «ترانه­ای برای آشتی» (همان: 529 و 530) پیام صلح و نجنگیدن را خطاب به جهانیان این گونه بیان می­نماید:

«خبرهای آن سو همه سبز سبز/ خبرهای این سو همه سرخ و زرد/ در آن سو همه رنگ آرامش است/ در این سو رنگ نیرنگ و درد/ در این آسمان و زمین بزرگ/ مگر یک وجب جا برای تو نیست؟/.../ تمام زمین جای جولان توست/ بگو جا برای تو تنگ است باز؟/ نه تنها، زمین، آسمان مال توست/ نیاز به شمشیر و جنگ است باز؟»

2-2-4. آزادی

امین­پور در شعری با عنوان «آرمانی (2)» و همچنین در شعر «آرمانی (3)» به ترتیب چنین می­سراید:

«پرنده/ نشسته روی دیوار/ گرفته یک قفس به منقار» (همان: 32)

«پشت میله/ بر کف زندان/ کپه­ای زنجیر» (همان: 33)

و در جایی دیگر (همان: 348 و 349) در آرزوی آزادی فلسطین و تغییر شرایط آن می­گوید:

«در انتهای کوچه­ی شب، زیر پنجره/ قوی نشسته خیره به تصویر پنجره/ این روی شیشه، شیون باران و خشم باد/ در پشت شیشه بغض گلوگیر پنجره/ اصرار پشت پنجره­ی گفتگو بس است/ دستی برآوریم به تغییر پنجره/ تا آن که طرح پنجره­ای نو درافکنیم/ دیوار ماند و حسرت تصویر پنجره/...»

در این­گونه اشعار، آرزوی شاعر یعنی «آزادی» به شکلی نمادین مطرح شده است.

3-2-4. دعوت به یاری مردم فلسطین و رهایی آن

امین­پور در شعر «منظومه­ی فلسطین» (همان: 497 الی 499) به شکلی نمادین فلسطین را به کبوتر و اسرائیل را به کرکس تشبیه می­نماید. وی در ادامه­ی این شعر خطاب به همگان می­سراید که:

«آن کبوتر ز یاران ما بود/ رنگ بال و پرش آشنا بود/ اینک آن مرغ، غمگین و تنهاست/ باز آواره در دشت و صحراست/ آن کبوتر که یار من و توست/ خسته در انتظار من و توست/ ما که مرغان دشت بلاییم/ با غم یکدیگر آشناییم/ ما ز چنگال خونین نترسیم/ از پر و بال خونین نترسیم/ بال در بال هم فوج در فوج/ پر بگیریم مستانه در اوج/ تا نشانی ز توفان بپرسیم/ راه را از شهیدان بپرسیم/ بال در بال هم پر بگیریم/ آسمان را سراسر بگیریم/ تاجی از نور روی سرِ ما/ قرص خورشید زیر پر ما/ تا که آن خانه را پس بگیریم/ آشیان را ز کرکس بگیریم/ مثل رگبار باران بباریم/ خانه را سر به سر گل بکاریم.  

1. 5.     بحث و نتیجه­گیری

پس از بررسی و تحلیل اشعار این دو شاعر، در میان اشعار نیما یوشیج با این دیدگاه، در مجموع، سه شعر با هدف «آگاه نمودن ستمدیدگان، آگاهانیدن مردم عادی از ظلم ظالمان و آگاه کردن افراد مرفّه»؛ سه شعر با مضمون «بیان دردهای مردم، همدردی با فقرا و آرزوی به پایان رسیدن ظلم و ستم»، و یک شعر هم با موضوع «بیان ارزشمندی انسان» دیده می­شود.

چنان که مشاهده می­شود نیما در اشعارش به همان اندازه که به آگاه کردن افراد مختلف جامعه – چه ستمدیدگان، چه مردم عادی و چه افراد مرفّه و خوشگذران- اهمیّت می­دهد، بیان دردها و مشکلات مردم و همدردی با فقرا و آرزوی به اتمام رسیدن سختی­ها و ظلم ستمگران نیز برای او مهم است. ضمن این که به صورت کلّی نیز خطاب به جهانیان، بهای انسانیت و دل انسان و همچنین پوچی و گذرا بودن این جهان با دیدی فلسفی را نیز گوشزد می­نماید.

از سوی دیگر، در میان اشعار قیصر امین­پور، چهار مورد پیام «صلح و دوستی»، سه مورد مضمون «آزادی» و یک مورد «دعوت به یاری مردم فلسطین و رهایی آن» مشاهده می­شود.

بنابراین، با توجه به این که امین­پور، شاعر دوره­ی جنگ و دفاع مقدّس است، پیام «صلح و دوستی» در شعر او بیش از سایر پیام­ها نمود یافته است و پس از آن «آزادی» که حقّ هر انسان است، به عنوان پیامی خطاب به جهانیان در شعر او با بسامد بیشتر دیده می­شود و از سوی دیگر، او نیز نسبت به مردم سایر کشورها و بویژه فلسطینیان بی­توجه نبوده و از همه برای یاری آنان کمک می­خواهد.

به طور کلّی،  می­توان گفت هر دو شاعر توجه به مسایل انسانی و اجتماعی را در شعر خود گنجانده­اند. ضمن این که شرایط و اوضاع سیاسی و اجتماعی عصر در نوع این پیام­ها و ابلاغ آن تأثیر بسزایی داشته است. لذا هر دو شاعر، شاعرانی اجتماعی هستند که از من فردی خود گذشته و به من اجتماعی رسیده­اند و نه تنها درد مردم کشورشان که سایر جهانیان نیز برای آنان اهمیت داشته است.

علاوه بر این، می­توان شعر نیما را جهانی­تر از شعر قیصر امین­پور دانست؛ چرا که نیما به طور خاص درباره­ی درد و مشکلات زن چینی و همچنین خانواده­ی سربازی قفقازی شعر سروده است؛ در حالی که در شعر قیصر امین­پور یک مورد درباره­ی مشکلات فلسطینیان مشاهده می­گردد.

نیما یوشیج (1385: 102) در مقدمه­ای که بر شعر «خانواده­ی سرباز» نوشته، خود بر این باور است که «اسم این، کتاب «فریادها» است؛ یعنی یک هم­آهنگی که از فریادهای مظلوم و حامی­اش در میدان مبارزه به وجود بیاید. فریادهایی که شبیه به موج­های دریا سرد، یا مثل شعله­های حریق، گرم، تیره و عبوس و در هر دو حال، منقلب باشد. آن فریادها این صفحات را مرتّب کرده است. کتاب من آن میدان است. محل هیاهوی بدبخت­هایی است که خوشبخت­ها از فرط خوشحالی و غرور آن­ها را فراموش کرده­اند.»

بنابراین، چنان­که دیده می­شود نیما را به راستی می­توان شاعر مردم دانست. پورنامداریان (1381: 97) نیز بر همین عقیده است و می­نویسد: «شعر محبس در سال 1303، خارکن در سال 1303، منظومه­ی نسبتاً بلند خانواده­ی سرباز در سال 1304، شمع کرجی درسال 1305،جامعه­ی مقتول در سال 1305، مادری و پسری در سال 1323، ناروایی به راه، مانلی درسال 1324، کار شب­پا در سال 1325، او به رؤیایش در سال 1327 و در نخستین ساعت شب در سال 1331، از جمله شعرهایی هستند که مستقیم یا غیر مستقیم، مضمونشان حکایت از رنج­ها و زحمت طاقت­فرسای مردمی دارد که در دست هیچ ندارند. تأثّر نیما از بیچارگی و دردهای مردم گاهی به تصویر و تعبیر این دردها می­انجامد و زمانی نیز خشم او را بر می­انگیزد و در نتیجه مردم را تشویق به عمل و مبارزه برای تغییر و تحوّل این شرایط ظالمانه می­کند.»