تحلیل اخلاقی خدمت وظیفه سربازی از منظر نظریه های وظیفه گرا و پیامدگرا

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری مدیریت دولتی، دانشکده معارف اسلامی و مدیریت، دانشگاه امام صادق علیه‌السلام و پژوهشگر مرکز رشد، تهران، ایران.

2 استاد فلسفه و کلام اسلامی دانشکده الهیات، معارف اسلامی و ارشاد، دانشگاه امام صادق علیه‌السلام، تهران، ایران.

3 دانشجوی دکتری مدیریت دولتی و پژوهشگر مرکز رشد دانشگاه امام صادق علیه السلام، تهران، ایران.

چکیده

خدمت وظیفۀ سربازی در ایران در قالب سربازی اجباری تعریف شده و در طول سالیان متمادی محل بحث و جدل بوده است. تحلیل این مسئله، همچون سایر مسائل اجتماعی، نمی‌تواند فارغ از فهم درست و دقیق آن‌ها صورت پذیرد؛ از این جهت تعریف دقیق مسئله گامی بزرگ در مسیر حل آن است. واکاوی منازعات و ادلّۀ موافقان و مخالفان از منظر دو نظریۀ مهم اخلاق هنجاری (وظیفه‌گرایی و پیامدگرایی) قلمرو مسئله و مبانی هنجاری این اختلاف را آشکار می‌کند. یافته‌های این مقالۀ میان‌رشته‌ای نشان از آن دارد که هم موافقان و هم مخالفان از هر دو مبنای پیامدگرایانه و وظیفه‌گرایانه، برای توجیه موافقت و مخالفت خویش، بهره می‌برند. اگرچه ذی‌نفعان در احتجاجات خود دربارۀ اصل وجود خدمت وظیفه نیز اختلاف دارند اما بخش عمدۀ اختلافات به شیوۀ اجباری ـ همگانی برابرنگر خدمت وظیفه ناظر است. نیروی کار ارزان دربرابر استثمار نیروی کار، عدالت تساوی‌طلبانه دربرابر نفی انتخاب آزادانه و بی‌توجهی به تفاوت استعدادها، خدمت همگانی یکسان دربرابر ناکارآمدی اقتصادی و امنیتی، و درنهایت، خدمت همگانی ـ اجباری یکسان دربرابر اخلال در امر اشتغال و ازدواج جوانان از اهمّ مواضع نزاع بین موافقان و مخالفان خط‌مشی خدمت وظیفۀ سربازی است. این مواضع دستورکارهایی برای پژوهش، طراحی مداخله، مذاکره و تصمیم هستند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


1. مقدمه

گام نخست در تحلیل مسائل اجتماعی به‌صورت پیشینی و پسینی فهم درست مسئله‌ای است که می‌خواهیم برای حل آن اقدام کنیم. یکی از فعالیت‌های اساسی در این خصوص، که به‌نحوی یک سبک تحلیل خط‌مشی[1] نیز محسوب می‌شود، شفاف‌کردن احتجاجات[2] و مبانی ارزشی استدلال‌هایی است که پیرامون یک خط‌مشی مطرح شده و بر مبنای برخی از آن‌ها انتخاب‌هایی برای اقدام در عرصۀ عمومی شکل گرفته است؛ چراکه بسیاری از اختلاف‌نظرها و تفاوت در شیوه‌های اقدام، به ارزش‌های متفاوت حاکم بر ذی‌نفعان بازمی‌گردد. البته این شفاف‌سازی به‌منزلۀ حل مسئله نیست و گام‌های دیگری نیز باید طی شود (تیسن و واکر، 1394: 116).

خط‌مشی‌هایی که حکومت‌ها در عرصه‌های مختلف اتخاذ می‌کنند همواره به پشتوانۀ دلایلی است که در ارزش‌های همه یا برخی از ذی‌نفعان مسئله ریشه دارد. ازاین‌رو، پرسش از چرایی ظهور یک خط‌مشی همواره امکان طرح دارد. این چرایی به فهم باورها و ادله‌ای ناظر است که پایۀ موجّه‌سازی همان خط‌مشی هستند. واکاوی این باورها و دلایل فرصت شفاف‌سازی ارزش‌های ذی‌نفعان و خصوصاً تصمیم‌گیران را فراهم ساخته، فرایند گفتگو، نقد، مفاهمه یا اجماع پیرامون ریل‌گذاری‌های جامعه (خط‌مشی‌ها و تصمیمات) را ممکن می‌کند.

علی‌رغم سابقۀ طولانی بحث و بررسی، خدمت وظیفۀ سربازی نیز، همچون بسیاری دیگر از مسائل اجتماعی، ازجمله چالش‌های اساسی نظام جمهوری اسلامی است که محل اختلاف‌نظر جدی میان ذی‌نفعان است. حساسیت مسئله به‌خاطر آن است که حجم بالای سرمایۀ مادی، زمان و، از همه مهم‌تر، بهترین سرمایۀ انسانی (جوانان) در مرکز مسئلۀ خدمت وظیفه قرار دارند. حساسیت مسئله در بین جوانان و خانواده‌ها و تأثیرگذاری بر ابعاد امنیتی، اجتماعی و اقتصادی کشور ــ مثلاً، در حوزۀ ازدواج، دفاع، اشتغال، تحصیل و ... ــ از جمله دلایلی است که بر اهمیت پرداختن به این مسئله می‌افزاید.

در تحلیل مسئله، تبیین چیستی و ابعاد خدمت وظیفه به‌خوبی واکاوی نشده است و پژوهش‌ها در این زمینه چشمگیر نیست.[3] ضعف مطالعات کارشناسی نیز امکان هر نوع ارزیابی دقیق مسئله را برای تصمیم‌گیران، چه در جبهۀ مخالفان و چه در جبهۀ موافقان، ازبین می‌برد. ازاین‌رو، لازم است بر غنی‌سازی پشتوانه‌های تصمیم در این خصوص بیفزاییم. لکن پژوهش‌ها باید به گونه‌ای باشند که، به‌جای واگرایی در تصمیم‌سازی، همگرایی را فراهم کنند، تا بتوان انتظار داشت بررسی‌ها و مطالعات کارشناسی در عمل نیز مؤثر واقع شوند. بررسی احتجاجات ارزشی طرفین می‌تواند به ایجاد فضای گفتگو و همگرایی کمک کند.

سؤال اصلی مقاله چیستی محورهای اختلاف ارزشی و احتجاجات موافقان و مخالفان خط‌مشی خدمت وظیفه است. چارچوب انتخابی مقاله برای تحلیل شکاف‌های ارزشی، نظریه‌های اخلاق هنجاری با تأکید بر دو رویکرد اصلی وظیفه‌گرایی و پیامدگرایی است. درواقع می‌توان با استفاده از نظریه‌های اخلاق هنجاری مبنای درستی و نادرستی احتجاجات را تحلیل کرد. این تحلیل نیازمند موارد زیر است:

1. استخراج ادلّۀ موافق و مخالف؛

2. شناسایی مبانی اخلاقی و هنجاری پنهان در طرفین موافق و مخالف؛

3. بررسی امکان رفع اختلاف از زاویۀ مبانی فلسفۀ اخلاق هنجاری.

درصورتی‌که مبانی اخلاق هنجاری با ادلّۀ موافقان و مخالفان در تعارض نباشد می‌توان در طراحی سازوکارهای خدمت وظیفه به نحوی عمل کرد که ارزش‌های طرفین مراعات شود و اجماع صورت پذیرد. درصورتی‌که این تعارض مشاهده شود، در همان موارد، دستورکارهای خط‌مشی‌گذاری چه در عرصۀ پژوهش و چه در عرصۀ مفاهمه و گفتگو تولید می‌شوند.

مقالۀ حاضر می‌کوشد این شفاف‌سازی ارزشی و مبانی اخلاق هنجاری را در خصوص مسئلۀ خدمت وظیفه از منظر دو نظریۀ مهم اخلاق هنجاری دنبال کند. برای این کار، ابتدا تاریخچۀ سربازی در ایران و جهان و ابعاد تحلیلی آن را از سه منظر مهم اقتصادی، امنیتی و فرهنگی‌ـ‌اجتماعی مرور و الگوهای پیشنهادی برای بهبود و ارتقای سربازی در کشور را بررسی خواهیم کرد. آنگاه در بخش دوم به تحلیل چارچوب مفهومی تحقیق که دو نظریۀ رایج اخلاق هنجاری (وظیفه‌گرایی و پیامدگرایی) است خواهیم پرداخت و سرانجام در بخش نهایی و اصلی تحقیق براساس دو نظریۀ فوق خدمت وظیفه را از دیدگاه اخلاقی تحلیل خواهیم کرد تا فهم بهتری از عادلانه یا ظالمانه‌بودن سربازی اجباری به‌دست آوریم. در انتهای پژوهش نیز پیشنهادهای تحقیقی و اجرایی دربارۀ مسئله ارائه خواهد شد.

روش پژوهش حاضر «شفاف‌سازی احتجاجات خط‌مشی» است که از شگردهای تحلیل خط‌مشی‌های عمومی محسوب می‌شود. در این روش، انواع استدلال‌ها و توجیهات در زمینۀ پذیرش یا رد خدمت وظیفۀ عمومی گردآوری شده، براساس دو نظریۀ اخلاق هنجاری، طبقه‌بندی می‌شوند. سپس نقاط تعارض این احتجاجات شناسایی و به‌عنوان محدودۀ مجاز طراحی، تصمیم‌گیری و پژوهش کارشناسی به تصمیم‌سازان و تصمیم‌گیران معرفی می‌شوند. داده‌های مرتبط نیز از اسناد و قوانین، گزارش‌های کارشناسی، و رسانه‌های جمعی استخراج شده‌اند.

 

2. خدمت وظیفۀ سربازی

2. 1. تاریخچۀ خدمت وظیفه در ایران و جهان

مشهور است که نظام خدمت وظیفه یا سربازی اجباری[4] از عصر ناپلئون در قرن هجدهم میلادی در جهان رایج شد (جلیلی‌کامجو، 1391: 1). نیاز دولت‌ها به نیروی مردمی رایگان در بخش‌های نظامی، هم‌زمان با شکل‌گیری ارتش‌های مدرن در جهان، قانون سربازی اجباری را شکل داد. نظام وظیفه روش تأمین منابع انسانی سازمان‌های نظامی در دولت‌های مدرن است. برقراری این نظام با الگوی دولت ـ ملت، ایجاد حاکمیت ملی و ملی‌گرایی پیوند داشت و دو ویژگی ممیزه دارد:  «اجباری‌بودن» و «عام‌بودن» (مسعودی و سینائی، 1392: 86).

روند شکل‌گیری این نظام در کشورهای مختلف متنوع است. تاریخ سربازی اجباری در آمریکا به زمان ریاست‌جمهوری آبراهام لینکلن در سال 1862 بازمی‌گردد؛ جایی که او اولین قانون سربازی اجباری آمریکا را امضا کرد. بااین‌حال، سنت فردگرای آمریکا موجب شد اعتراض‌ها به این قانون اوج گیرد، درنتیجه، دولت مجبور شد امکان خرید سربازی را فراهم کند. این امکان به این صورت بود که اگر کسی نمی‌خواست به خدمت برود، باید به کسی پول می‌داد تا به‌جای او خدمت کند. بعدها این قانون اصلاح شد و هر کس توانست معافیت از خدمت را مستقیماً از دولت بخرد. در چنین فضایی، روزنامه‌ها نوشتند: «جنگ اغنیا و جنگیدن فقرا». درنهایت این فشارهای اجتماعی موجب شد سربازی اجباری در سال 1973 حذف شود و افراد داوطلب در ارتش استخدام شوند (perri, 2012: 3; Sandel, 2011: 35).[5]

در جدول 1‌ مثال‌های مختلف از کشورهای جهان و در شکل 1 طبقه‌بندی الگوهای خدمت وظیفۀ سربازی در جهان آمده است:

جدول 1. سربازی در کشورهای جهان

ردیف

اشکال یا قالب خدمت وظیفه

کشورهای نمونه

1

فاقد سربازی اجباری (دارای ارتش حرفه‌ای)

آمریکا، تقریباً کل اتحادیۀ اروپا، چین، استرالیا، عراق، تمام کشورهای حاشیۀ خلیج‌فارس به‌جز ایران، آفریقای جنوبی، پاکستان، هند، لبنان

2

دارای سربازی اجباری

روسیه، ایران، کوبا، مصر، مکزیک، سوریه، کلمبیا، ویتنام، کرۀ شمالی، یونان، اوکراین، آذربایجان، لیبی، تونس

3

خدمت غیررزمی یا بدون سلاح (امور مدنی)

اسپانیا، آنگولا، استونی، بلاروس، صربستان، قبرس

4

در زمان صلح، داوطلبانه؛ در زمان جنگ، اجباری

اروگوئه و اتیوپی

5

در صورت کمبود داوطلبان، اجباری

بولیوی

منبع: جلیلی کامجو، 1391؛ ترابی، 1392

 

 

شکل1. الگوهای خدمت وظیفه در کشورهای جهان

خدمت سربازی در ایران، به دلیل پیوند آن با مقولۀ ملت‌سازی، از آغاز قرن نوزدهم و دورۀ قاجار تحلیل می‌شود. خدمت وظیفه در ایران در نظام و قانون «بُنیچه» ریشه دارد که ظاهراً از دوران ایلخانان در ایران مرسوم بوده و امیرکبیر آن را در عصر قاجار اجرایی کرده است. تا دوران سلطنت ناصرالدین‌شاه، عضویت در ارتش به دو روشِ داوطلب و اجباری رایج بود. امیرکبیر سربازی داوطلبانه را لغو و، بر پایۀ قانون بنیچه، استخدام سربازان را اجباری کرد. او در راستای نوسازی نیروی جنگی، با وضع این نظام سربازگیری، روستاییان کشور را متعهد کرد که به‌عنوان مالیات، عده‌ای از جوانانِ خود را در اختیار حکومت قرار دهند[6] (ایمانی و قاسمی، 1395: 39). قانون نظام وظیفۀ اجباری در سال 1304 تصویب شد و تاکنون چند بار[7] بازنگری شده است. آخرین بازنگری در سال 1390، با هدف توانمندسازی و رشد و تعالی، بالندگی و ارتقای منزلت اجتماعی، خوشایندسازی و بهبود وضعیت اجتماعی سربازان، انجام شد.[8] بااین‌حال، بررسی‌ها نشان می‌دهد که این نظام، علی‌رغم ارتقا، همچنان بر بنیان الگوی سنتی، یعنی اجباری‌بودن آن، استوار است و این سبب ایجاد دافعه در جوانان شده است (نیازی و نوده فراهانی، 1393: 11).

لایحۀ خدمت اجباری نظام وظیفه را رضا پهلوی، در 1303، به مجلس شورای ملی ارائه کرد و، به‌رغم مخالفت ملّاکان بزرگ و روحانیون، تصویب شد. قانون نظام وظیفۀ اجباری که مشتمل بر 36 مادّه بود، در جلسۀ ۱۷۸ مجلس شورای ملی مورخ 16 خرداد ۱۳۰۴ تصویب شد. مدت خدمت وظیفه، براساس وضعیت کشور به لحاظ صلح و جنگ و نوسانات جمعیتی کشور، متغیر است اما معمولاً دورۀ آن دو سال بوده است (ترابی، 1392: 5). قانون خدمت وظیفه پس از انقلاب نیز تداوم یافت. در قانون برنامۀ پنجم توسعۀ کشور بعد از انقلاب اسلامی نیز به امر سربازی توجه شده است. سربازی در این قانون چنین تعریف شده است: «سربازی تخصصی، عدالت محور، کارآمد و پویا در راستای حرفۀ شخص و ارتقای مهارت‌های تخصصی‌اش برای پیشبرد اهداف کشور و انقلاب و افزایش عزت عمومی جامعۀ هدف».[9]

 

2. 2. تحلیل ابعاد خدمت وظیفۀ سربازی

مجادله‌های عمومی دربارۀ خدمت وظیفۀ سربازی ناشی از تحلیل این مقوله در ابعاد گوناگون است؛ به این معنا که هریک از ذی‌نفعان این حوزه به شکل خاصی به ساختاردهی مسئله[10] مشغول‌اند و از منظر خاصی به فلسفه و ضرورت یا آسیب‌های سربازی اجباری می‌نگرند. در اینجا، حداقل سه بعد سیاسی ـ امنیتی، اقتصادی و اجتماعی ـ فرهنگی قابل‌طرح است که در جدول 2، در قالب گزاره‌هایی اجمالی، آمده است.

نگاه سیاسی و امنیتی به سربازی اجباری عمدتاً نگاه مسئولان نظامی است که اغلب مدافع سربازی اجباری‌اند یا حداقل قائل به برخی اصلاحات جزیی در آن هستند.[11] تحلیل اقتصادی عمدتاً از منظر تحلیل هزینه ـ فایده یا پیامدگرایانه به سربازی می‌نگرد و، از این جهت، سربازی اجباری را به سبب هزینه‌های آن برای جامعه ناعادلانه تلقی می‌کند. تحلیل‌گرانِ بُعد اقتصادی، براساس قرارداد تحلیل مبتنی‌بر ذی‌نفع، بر این باورند که بخش نظامی و امنیتی کشور، به دلیل عادت به وضعیت و الگوی کنونی خدمت وظیفه و گردش مالی و منافع مادی ناشی از آن، در برابر الگوهای دیگر سربازی مقاومت می‌کند. تحلیل اجتماعی ـ فرهنگی به آثار و آسیب‌های جامعه‌شناختی سربازی می‌پردازد و تحقق‌یافتن اهداف نهادی سربازی اجباری را به‌چالش می‌کشد.[12]

از منظر علم اقتصاد، تأمین امنیت به‌عنوان یک کالای عمومی، نیازمند مداخلۀ حاکمیت است و به‌خودی‌خود نمی‌تواند از طریق سازوکارهای بازار تحقق یابد. به‌صورت کلی، برآوردن این نیاز از طریق مداخلۀ دولت با دو رویکرد ممکن است و کشورهای مختلف یکی از آن‌ها یا ترکیبی از آن دو را درپیش می‌گیرند. رویکرد اول، که درمورد غالب کالاهای عمومی نیز قابل‌استفاده است، اخذ مالیات نقدی از جامعه برای تأمین هزینه‌های دفاعی کشور است. رویکرد دوم، که می‌توان آن را به‌صورت اخذ مالیات بر نیروی انسانی تصور کرد، اجبار به حضور آحاد جامعه در یک بازۀ مشخص در بخش‌های دفاعی و امنیتی کشور به‌عنوان سرباز است. برخی کشورها که صرفاً از ارتش حرفه‌ای در مقولۀ امنیت بهره می‌برند، درواقع، صرفاً رویکرد اول را اتخاذ می‌کنند و برخی کشورها، ازجمله ایران که در آن‌ها سربازی اجباری وجود دارد، رویکرد دوم یا ترکیبی از این دو رویکرد را به‌کار می‌گیرند (زمانیان، 1395: 1).

چنان‌که در جدول 2 نشان داده شده است، برحسب آنکه پدیدۀ سربازی را چگونه تعریف می‌کنیم، تحلیل ما از چیستی مسئله و به تبع راه‌حل‌های آن متفاوت خواهد بود.

جدول 2.گزاره‌های تحلیلی درصورتبندی مسئلۀ سربازی در سه بعد سیاسی‌ـ‌امنیتی، اقتصادی، اجتماعی ـ فرهنگی

بُعد تحلیل

گزاره‌های ناظر بر نوع نگاه و شکل‌دهی به مسئله

سیاسی ـ امنیتی

(تلخیص‌از: نظری‌زاده، 1390: 1)

 

  • به دلیل جغرافیای سیاسی و مرزهای گسترده با کشورهای همسایه نیروی انسانی گستردۀ مردمی مورد نیاز است.
  • به دلیل ابعاد ژئوپلتیک نظامی حضور گستردۀ نیروی انسانی در جنگ‌های سنتی اهمیت دارد.
  • نیروی سرباز مردمی عاملی بازدارنده در جنگ خارجی و آشوب‌های داخلی و درنتیجه موجب کاهش خطر امنیتی و نظامی و عامل اقتدار نظامی و دفاعی است.
  • اصل آمادگی دفاعی نظامی یک پیش‌نیاز ضروری برای انجام فریضۀ جهاد در جامعۀ اسلامی است.
  • خدمت وظیفه یک وظیفه و مسئولیت ملی در هویت ملی‌ـ‌دینی و دفاع از سرزمین است.[13]

اقتصادی

(تلخیص از: سبحانی و دیگران، 1393؛ یزدان‌پناه و ذوالفقاری، 1393)

  • تحلیل رفتار دافعه‌ای سربازی برای جوانان جامعه و رفتار مشتاقانۀ بخش نظامی براساس سازوکار انگیزشی اقتصادی قابل‌تبیین است. سربازی یک کار رایگان برای نهادهای نظامی، هزینه‌زا برای جامعه، فاقد رضایت برای فرد و خلاف منافع فردی و شخصی است و از سوی دیگر منافع اقتصادی گستردۀ ذی‌نفعان این مسئله (دریافت‌کنندگان سرباز) مانع تغییر این رویه است.
  • نیروی کار در یک اقتصاد براساس انگیزه‌های مادی و تشویقی موجب تحرک اقتصادی و براساس انگیزه‌های اجباری موجب کاهش بهره‌وری نیروی کار خواهد شد.
  • سربازی یک هزینۀ بالای اقتصادی برای کسانی است که به کاری گرفته می‌شوند و تناسبی با آن کار ندارند. از سوی دیگر یک فرصت و رانت اقتصادی بزرگ برای نهادهای جذب‌کنندۀ نظامی است.
  • هزینۀ سربازی اجباری در مقایسه با سربازی حرفه‌ای بیشتر است.[14]
  • ناعادلانه و تقویت‌کنندۀ فقر است چراکه سربازی نوعی مالیات است و دهک‌های پرجمعیت فقیر بیشتر این مالیات را می‌پردازند.

اجتماعی ـ فرهنگی

(تلخیص از: مرادی،1390؛ نیازی و نوده فراهانی، 1393؛ ترابی، 1392)

  • سربازی در میان جوانان جامعه به‌عنوان دوره‌ای از زندگی یاد می‌شود که در آن وقت افراد تلف می‌شود.
  • سربازی تبعاتی اجتماعی درپی دارد همچون گرایش به روش‌های متکثر معافیت همچون طلاق‌های صوری، فرار نخبگان، آسیب‌های جسمی، مشکلات فرهنگی، بالارفتن سن ازدواج و اختلال در زندگی اجتماعی پسران جوان.
  • از منظر تحلیل‌گران سربازی باید به مسئولیت اجتماعی خود منجر شود که جامعه‌پذیری، نظم‌پذیری، تبیین هویت انقلابی، دینی و ملی است اما در عمل نتوانسته این مسئولیت را تحقق بخشد. حضور در یک سازمان نظامی به روحیۀ عزت‌خواهانۀ جوانی لطمه وارد کرده است.
  • در بعد هویت جمعی فرض‌انگاری سربازی از منظر تلقی سنتی به‌عنوان مقطعی برای استقلال شخصیت، پختگی و مردانگی و بالغ‌شدن اجتماعی باید مورد بازبینی قرار گیرد.

 

2. 3.  نقد و بررسی الگوهای جایگزین خدمت وظیفۀ سربازی در ایران

تاکنون برای پاسخ‌گویی به مسائل سربازی از منظرهای متفاوت اجتماعی، سیاسی و نظامی چاره‌اندیشی‌های گوناگونی در قالب کارهای پژوهشی و تصویب قوانین صورت گرفته است. راهکارهایی چون حذف خدمت وظیفه، باتوجه‌به تجربیات کشورهای دیگر، کاهش طول دوره، و خرید خدمت وظیفه، نمونه‌هایی از این پاسخ‌ها بوده‌اند که به‌نظر می‌رسد هیچ‌یک به‌عنوان راه‌حل اساسی و منطقی در میان مسئولان نظامی ـ امنیتی و مدیران اجرایی مقبولیت نداشته و ضمانت اجرایی نیافته‌اند. شاید بتوان گفت مهم‌ترین عاملی که به شکست هریک از این راه‌حل‌ها انجامیده است شناخت غیرتاریخی و تصور خلق‌الساعه‌بودن مسائل سربازی است. علی‌رغم اینکه مسئلۀ نظام وظیفۀ اجباری یکی از چالش‌های سالیان اخیر در کشور ایران بوده است، متأسفانه عدم شناخت صحیح ابعاد پیچیدۀ آن توسط بسیاری از صاحب‌نظران نتیجه‌ای جز بیان انتقاداتی تکراری و تأکید بر گزینه‌هایی غیراجرایی و نامناسب با شرایط بومی درپی نداشته است (زمانیان، 1395: 1).

چالش مهم و تقابل دو رویکرد مهم سربازی اجباری و سربازی حرفه‌ای در استفادۀ بهینه از سربازان در زمان صلح شکل می‌گیرد. از یک‌سو، دولت و برخی کارشناسان نظامی معتقدند که به‌کارگیری سربازان و استفاده از تخصص آن‌ها در مجموعۀ نیروهای مسلح به کاهش هزینه‌های دولت کمک می‌کند و، از سوی دیگر، بسیاری از سربازان و کارکنان نیروهای مسلح معتقدند که سربازان کار مفیدی برای مجموعۀ نیروهای مسلح انجام نمی‌دهند که خود معلول چند علت است: نبود نگرش مناسب و علمی به منابع انسانی در سطح کشور و دولت، به‌طورکلی، وجود ذهنیت‌های غلط بین سربازان و مردم درمورد شرح وظایف و فعالیت‌های نیروهای مسلح در زمان صلح، متناسب‌نبودن وظایف و مسئولیت سربازان با توانایی و تخصص آن‌ها، نگرش‌های غیراصولی فرماندهان درمورد نحوۀ استفاده از سربازان و عدم برنامه‌ریزی مناسب برای اوقات فراغت آنان، ذهنیت بد سربازان و تعداد زیاد سربازان (دفتر سیاسی‌ـ‌فرهنگی مرکز پژوهش‌های مجلس، 1380: 18).

طرح خرید سربازی نیز به‌عنوان راه‌حلی، براساس رویکرد سربازی حرفه‌ای، با چالش‌هایی روبه‌رو بود.[15] این الگو که اجرای آن در کشور از اواخر دهۀ 1370 و اوایل دهۀ 1380 آغاز شد، با ایرادات جدی روبه‌رو گردید که عمدتاً به موضوع عدالت اجتماعی بازمی‌گشت. در پژوهشی پیرامون راهکار خرید سربازی توسط داوطلبان و اجرای سربازی حرفه‌ای آسیب‌های خرید سربازی چنین برشمرده شده است: افزایش فاصلۀ طبقاتی و کاهش عدالت اجتماعی، افزایش بیکاری، کاهش تقدس سربازی، ایجاد مشکلات روانی و شخصیتی برای سربازان، کاهش کارایی و کارآمدی سربازان و به‌مخاطره‌افتادن امنیت ملی.[16] در کنار سربازی اجباری، الگوی سربازی حرفه‌ای (البته برای ارتقای توان دفاعی کشور برای مواقع خاص می‌توان دوره‌های یک یا دوماهۀ آموزش نظامی برای مردان و حتی زنان برگزار کرد) مشهورترین و دردسترس‌ترین گزینۀ پیشنهادی در همۀ کشورها بوده است. سربازی حرفه‌ای مانع ورود افراد غیرمشتاق به عرصۀ نظامی‌گری شده، تبعات منفی‌ای را که گاه در حاشیۀ سربازی مطرح می‌شود به‌شدت کاهش خواهد داد. در این حالت، سربازی شغل است نه خدمت اجباری و می‌تواند گزینه‌ای برای اشتغال افراد کم‌بضاعت باشد. با تبدیل خدمت اجباری به سربازی حرفه‌ای، عملاً پادگان‌های آموزشی سراسر کشور به مجموعه‌های آموزشی تبدیل شده، حکم هنرستان‌هایی را خواهند یافت که فارغ‌التحصیلان آن‌ها مشکل چندانی برای ورود به بازار کار ندارند. ارتقای آموزش نیز سبب کاهش فاصله‌های طبقاتی و گسترش عدالت است. در سربازی حرفه‌ای نیروی نظامی توانمندتر می‌شود و بهتر می‌تواند به وظیفه‌اش در ایجاد آرامش، امنیت و عدالت اجتماعی عمل کند.[17] ارتش حرفه‌ای موجب افزایش کارایی و تخصص نیروهای مسلح، ایجاد نظام انگیزشی خوب، کاهش خطر امنیتی و کاهش هزینه‌های اقتصادی دولت می‌شود. البته سربازی حرفه‌ای با سربازی اجباری در دوران جنگ ندارد و نیز آموزش دفاعی و نظامی همگانی به آحاد جوانان بالای 18 سال منافاتی ندارد. همچنین، این تغییر و تحول نیازمند زمان است و درگذر زمان رقم می‌خورد.

تأثیر شگرف فناوری‌های نوین نظامی هم الزامات نوینی را در رابطه با فلسفۀ سربازی پدید آورده است و بسیاری از کشورها با مطالعات تطبیقی و بررسی هزینه‌های اقتصادی و اجتماعی سبک‌های سنتی سربازی با سبک‌های نوین و سنجش هزینه ـ فایده اقدام به ایجاد تغییرات و تحولات منطقی در نظام سربازی کرده‌اند. واقعیت این است که تاریخ‌مصرف سربازان وظیفه‌ای که صرفاً به مأموریت‌های خدماتی و نگهبانی و غیرتخصصی به سبک سده‌های گذشته می‌پردازند خاتمه یافته است و به تعبیر تحلیلگر بلژیکی مرکز مطالعات سیاسی اروپا در مصاحبه با شبکۀ  REF/RLسلاح‌های جدید نظامی به دست سربازان حرفه‌ای کاربرد پیدا خواهد کرد و نه سربازان وظیفه‌ای که فقط قرار است به مدت یک سال یا کمتر خدمت کنند (ترابی، 1392: 22).

در گزارشی دیگر، از دو الگوی جایگزین سخن گفته شده است. اول الگوی سربازی حرفه‌ای که حذف قاعدۀ اجبار و تکلف از سربازی، ارزش‌یافتن تخصص و کارآمدی در دورۀ سربازی، امکان ارتقای عزت نفس و منزلت اجتماعی سربازان و ایجاد زمینه برای صرفه‌جویی اقتصادی و مالی در نیروهای مسلح به دلیل امکان استفاده از این سربازان پیمانی و حرفه‌ای از مزایای آن برشمرده شده است (ترابی، 1392: 26). دوم الگوی داوطلبانۀ بسیجی‌محور[18] است که نویسندگان گزارش آن را راه‌حل مطلوب دانسته‌اند.

هر راهکار مناسب در بخش نظام وظیفه باید شرایط زیر را تأمین کند:

ـ تأمین نیروی موردنیاز در بخش دفاعی به این شیوه که جریانی از نیروها به‌صورت کوتاه‌مدت با شرایط نامناسب محیط عملیاتی در بخش عملیاتی به‌کار گرفته شده، از بدنۀ نیروی نظامی خارج شوند؛

- عدم استفاده از نیروی اجباری در بخش‌های غیرضروری (بخش‌های غیرمرتبط به کالاهای عمومی) مانند صنعت به‌ویژه باتوجه‌به تبعات آن در ایجاد خلل در تعادل بازار کار حرفه‌ای؛

- عدم ایجاد احساس نابرابری، تحمیل و اتلاف عمر توسط سربازان مورداستفاده در بخش نظامی؛

- ترجیحاً تأمین مالی سربازان وظیفه به‌منظور تبدیل سربازی به نیروی شاغل برخوردار از استاندارد (این تأمین مالی باید از منابع غیردولتی باشد تا فشار مالی مضاعف بر دوش دولت ایجاد نکند).

عمدۀ این پیشنهادها ناظر به مرحلۀ بعد از دورۀ آموزشی است. «دورۀ آموزشی» یکی از نقاط مثبت و کاملاً صحیح سربازی است و به‌نظر می‌آید گذراندن آن، حتی برای معاف‌شدگان از خدمت، ضروری باشد. بنابراین، درمورد ضرورت این دوره، تردیدی وجود ندارد و حتی نیاز به تقویت آن احساس می‌شود. درواقع، اصل دورۀ ضرورت قابل‌پذیرش است اما برای ضعف‌های آن نیز باید چاره‌اندیشی کرد؛ ضمن اینکه این ضعف‌ها بیشتر مربوط به شیوۀ اجراست تا اصل دوره (رک: زمانیان، 1395: 10).

مرکز پژوهش‌های مجلس دو دسته راهکار برای بهبود خدمت وظیفه در ایران پیشنهاد کرده است که در جدول 3 مشاهده می‌شود.

جدول 3. راهکارهای بهبود خدمت وظیفه در ایران

ردیف

نوع راهکارها

راهکارها

1

ایجاد تغییرات ساختاری

جذاب و حرفه‌ای‌کردن خدمت وظیفۀ عمومی از طریق اعطای امتیازات خاص به افرادی که این دوره را طی می‌کنند.

تعریف یک حقوق مشخص برای سربازان مثلاً براساس حداقل قانون کار

تعریف دوره‌های پنج سالۀ خدمت با حقوق (طرح خدمت)

اعطای امتیازات بالا برای استخدام در سازمان‌های دولتی

تقویت دورۀ آموزشی و طولانی‌ترشدن مدت آموزش به‌جای دو ماه

2

اصلاح و بهبود قوانین فعلی

کاهش طول مدت خدمت وظیفه

ایجاد بهره‌وری در نحوۀ استفاده از نیروها

استفاده از فناوری‌های نوین و حذف مناصب غیرضروری

چندبخشی‌کردن خدمت (مثلاً چهار دورۀ سه‌ماهه) و تقسیم آن در سال‌های مختلف

پلکانی‌کردن مدت خدمت وظیفه براساس سطح تحصیلات

ممنوعیت استفادۀ خدماتی و کارگری از سربازان

خروجی‌محورکردن مقولۀ سربازی برای فارغ‌التحصیلان دانشگاهی

گسترش طرح‌هایی شبیه سربازـ‌صنعت، سربازـ‌هیئت‌علمی و سربازـ‌معلم

منبع: ترابی، 1392؛ نیازی و نوده فراهانی، 1393؛ یزدان پناه و ذوالفقاری، 1393

 

3. نظریه‌های اخلاق هنجاری؛ چارچوب تحلیل

3. 1. چیستی اخلاق هنجاری

هر اقدام یا مداخلۀ اجتماعی توسط بازیگران مختلف، بنابر پیش‌فرض‌ها و ارزش‌هایی خاص، انجام می‌گیرد. این ارزش‌ها در نظام اخلاقی فرد یا اجتماع ریشه دارند که دربردارندۀ مجموعه‌ای از گزاره‌های اخلاقی است. در شکل‌گیری هر نظام اخلاقی منسجم، مجموعه‌ای از پرسش‌های بنیادین و پاسخ‌های متفاوت وجود دارد که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از:

دستۀ اول. مبنای حسن و قبح چیست (ذاتی یا شرعی)؟؛ آیا امکان وصول به باورهای اخلاقی وجود دارد؟؛ اخلاق مطلق است یا نسبی؟

دستۀ دوم. مفاد باید و نباید چیست؟؛ چه کاری به لحاظ اخلاقی درست است؟؛ اقسام مختلف ارزش کدام است و چه ارتباطی با یکدیگر دارند؟

بررسی و پاسخ به این پرسش‌ها شکل‌دهندۀ دانشی است به نام «فلسفۀ اخلاق» که خود حاوی مکاتب و نظریه‌های گوناگون است. در یک تقسیم‌بندی، مباحث مربوط به دستۀ اول سؤالات فوق، با عنوان فرااخلاق[19] و مباحث متناظر با دستۀ دوم با عنوان اخلاق هنجاری[20] تعریف شده است. می‌توان گفت حوزۀ فرااخلاق به‌نوعی بر اخلاق هنجاری مقدم است؛ چراکه نظریه‌های فرااخلاق به تحلیل گزاره‌های اخلاقی و مفاهیم خوب و بد و باید و نباید می‌پردازند و در ادامه اخلاق هنجاری، از طریق استانداردهای اخلاقی، اقدامات خوب و بد را تنظیم می‌کند (delapp, 2015). این معیارها راهنما و هدایت‌گر افراد در تصمیم‌گیری‌ها و اقداماتشان در عرصه‌های مختلف خواهند بود و فرد را در شناسایی افعال درست اخلاقی یاری می‌دهند.

 

3. 1. گونه‌شناسی نظریه‌های اخلاق هنجاری

اگر نظریه‌های اخلاقی را، براساس معیارهایی طبقه‌بندی کنیم که برای تعیین خوب یا بدبودن یا تشخیص درستی یا نادرستی افعال انسان ارائه می‌دهند، درواقع آن‌ها را ذیل حوزۀ اخلاق هنجاری دسته‌بندی کرده‌ایم. نظریه‌های «پیامدگرا» و «وظیفه‌گرا» به‌عنوان دو حوزۀ اصلی نظریه‌های فلسفۀ اخلاق در حوزۀ اخلاق هنجاری محسوب می‌شوند:[21]

 

شکل 2. طبقه‌بندی نظریه‌های فلسفۀ اخلاق ذیل حوزۀ اخلاق هنجاری

منبع: معلمی، 1384: 167؛ پینکافس، 1382: 16[22]

از یک منظر، می‌توان گفت پیش‌فرض اساسی اخلاق هنجاری این است که معیاری بهینه برای عمل اخلاقی وجود دارد. این معیار می‌تواند واجد یک یا چند اصل باشد؛ اما ازآنجاکه این پژوهش به‌دنبال بررسی ابعاد مختلف خدمت وظیفه از منظر اخلاق هنجاری است، بنابراین، لازم است، در حد امکان، برخی از مهم‌ترین ابعاد نظریه‌های این حوزه تبیین شود.

 

3. 2. نظریه‌های اخلاق هنجاری

3. 2. 1. نظریه‌های پیامدگرایانه[23]

همان‌گونه که قبلاً متذکر شدیم، حوزۀ اخلاق هنجاری به‌دنبال تعیین ملاک درستی یا نادرستی اعمال انسانی است. ازاین‌رو، از دل این ملاک‌ها، می‌توان دو مسیر مشخص را تبیین کرد. در مسیر اول، هر عمل در صورتی صواب و خوب تلقی می‌شود که هم به تنهایی و هم در نسبت با عملی دیگر موجب تولید پیامدهای مطلوب (مانند گسترش شادی و کاهش آلام؛ بسط آزادی‌های ممکن در جهان؛ ارتقای بقای انسانیت) شود (haines, 2015)؛ یعنی اگر کاری ما را به نتیجۀ مطلوب مدنظرمان برساند یا حداقل در رسیدن به آن مطلوب کمک‌کننده باشد خوب است. در این دیدگاه، کاری فی‌نفسه خوب یا بد وجود ندارد بلکه خوب‌بودن یا نبودن یک عمل از نتایج آن حاصل می‌شود. ازاین‌رو، به این دسته از نظریه‌ها پیامدگرا گفته می‌شود.

 

3. 2. 2.  نظریه‌های وظیفه‌گرایانه[24]

بنابر این دسته از نظریه‌ها، قضاوت دربارۀ خوب‌بودن یک فعل اخلاقی، نه براساس غایت یا نتیجۀ آن، که براساس هماهنگی آن با هنجارهای اخلاقی، است (Johnson & Adam, 2015). درحقیقت، اگر افعال انسانی براساس مطابقت آن‌ها با وظیفه انجام شوند خوب تلقی می‌شوند. برخی نظریه‌ها دستیابی به احکام کلی در اخلاق را غیرممکن، بی‌فایده یا، در حالت خوش‌بینانه، مشتق‌شده از احکام جزئی می‌دانند (پینکافس، 1382: 49). این گروه، که تحت عنوان «وظیفه‌گرایان عمل‌نگر» دسته‌بندی شده‌اند، وجدان و شهود فردی را معیار قضاوت دربارۀ اخلاقی‌بودن عمل درنظر می‌گیرند (ماوردس، 1387: 69). در مقابل این گروه، «وظیفه‌گرایان قاعده‌نگر» قرار دارند که نظریه‌پرداز اصلی آن کانت است و رعایت اصول و قواعد استخراج‌شده از عقل عملی یا رعایت حسن و قبح شرعی را به معنای انجام وظیفه تعریف می‌کنند. ویژگی‌های اصلی دیدگاه کانت را می‌توان در چند بند بیان کرد:

ـ مشابه با عقل نظری، در عقل عملی نیز احکام بدیهی و مقدم بر تجربه و پیشینی[25] داریم.

ـ تنها ارادۀ خوب است که در این جهان دارای ارزش ذاتی و بی‌قیدوشرط است.

ـ ارادۀ خوب ارادۀ انجام وظیفه و تکلیف است.

ـ کاری از جهت اخلاقی ارزشمند است که با نیت خوب و مبتنی‌بر ادای وظیفه (که همان چیزی است که عقل برای ما تعیین می‌کند یعنی قانون عقل) انجام گرفته باشد.

ـ قانون عقل همان چیزی است که امر مطلق[26] برای ما تعیین می‌کند.

ـ تقریرهای مختلفی از امر مطلق وجود دارد: «تنها برپایۀ آن آیینی رفتار کن که درعین‌حال بخواهی قانونی عام باشد».

ـ امور اخلاقی از نوع امر مطلق هستند یعنی امر اخلاقی به امری گفته می‌شود که به انجام کارهایی امر می‌کند که ذاتاً خوب و شایسته‌اند و وسیله‌ای برای غایتی دیگر نیستند (کاپلستون، 1380).

البته باید اشاره کرد که در دستۀ دوم نیز اختلاف در منشأ تعیین قواعد کلی یا همان وظیفه است. طبق نظر کانت و پیروان او، مرجع تعیین وظیفه «امر مطلقِ» برخاسته از عقل عملی است اما پیروان امر الهی ارادۀ خداوند را منشأ تعیین وظیفه می‌دانند (پینکافس، 1382: 73-82).

مرور اجمالی مجموعۀ نظریه‌ها با این قصد صورت گرفت که از قِبَل آن بتوانیم، در قسمت بعد، تصویری دقیق‌تر از گزاره‌ها و استدلال‌های موافقان و مخالفانِ خدمت وظیفۀ سربازی در جمهوری اسلامی ایران به‌دست آوریم و این گزاره‌ها را براساس دو دسته از نظریه‌های اخلاق هنجاری دسته‌بندی کنیم.

 

4. کاربست نظریه‌های اخلاق هنجاری در مسئلۀ خدمت وظیفۀ سربازی

در این بخش تلاش خواهیم کرد نکات، استدلال‌ها و منطق اصلی و محوری موافقان و مخالفان این شکل از خدمت وظیفۀ عمومی را، از طریق بررسی نسبت آن‌ها با نظریه‌های حوزۀ اخلاق هنجاری، بررسی کنیم، تا بتوانیم از ذهنیت صاحب‌نظران این عرصه فهمی دقیق‌تر پیدا کنیم. به‌طورکلی، می‌توان استدلال‌های مطرح‌شده (در بخش دوم) پیرامون خدمت وظیفۀ عمومی (اجباری) را در چند گزارۀ اصلی مطرح کرد:

جدول4. ادلّۀ موافقان و مخالفان خدمت وظیفۀ سربازی

 

موافقان

مخالفان

استدلال‌ها

دفاع از استقلال و تمامیت ارضی و نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران و حفظ امنیت و تحکیم مبانی آن وظیفۀ ملّی، قانونی و شرعی هر فرد ایرانی است.

سربازی فرایند اتلاف‌کنندۀ عمر و وقت جوانان است.

دو هدف عمده و کلان برای خدمت وظیفۀ سربازی ترسیم شده است: تأمین امنیت نظامی کشور (مادۀ 1 قانون نظام وظیفه)؛ آموزش و تربیت جوانان با رویکرد جامعه‌پذیری.

سربازی ابزار ناکارآمد انتقال فرهنگ ارزشی و مولد ارزش‌ها و آداب نامناسب است.

مسلمانان وظیفه دارند دربرابر هجوم احتمالی دشمنان آمادۀ دفاع باشند.

سربازی عامل مخرب روحیۀ جوانان است.

خدمت وظیفۀ عمومی پایۀ اصلی تأمین نیروی انسانی ارزان و رایگان دستگاه‌های نظامی و انتظامی است.

سربازی اجباری هزینه‌بر و مخرب است و به کارایی و بهره‌وری نظام آسیب می‌رساند.

خدمت سربازی لازمۀ عدالت اجتماعی است و باعث همسان‌شدن تمام جوانان در یک لباس و قانون می‌شود. به عبارت دیگر، خدمت سربازی تعهد و میثاق ملی است.

سربازی اجباری، به دلیل ماهیت اجباری خود، مخالف آزادی انتخاب افراد است. پس باید قابل‌فروش و انتخاب باشد (طرح فروش خدمت وظیفه).

نیروی سرباز مردمی عاملی بازدارنده در جنگ خارجی و آشوب‌های داخلی و، درنتیجه، موجب کاهش خطر امنیتی و نظامی و عامل اقتدار نظامی و دفاعی است.

سربازی اجباری همگانی به‌صورت یک طرفه ایجاد هزینه می‌کند. به‌جای آن، می‌توان بخشی از حقوق مشمولان را به‌عنوان مالیات امنیتی به نیروهای مسلح پرداخت کرد تا درآمدزایی نیز صورت گیرد.

 

به‌طور خلاصه، نسبت استدلال‌های بالا را با نظریه‌های اخلاق هنجاری، در قالب جدول 5 نشان می‌دهیم.

جدول 5. تحلیل مبنای اخلاق هنجاری ادلّۀ موافقان و مخالفان خط‌مشی خدمت وظیفۀ سربازی

 

موافق

مخالف

پیامدگرایی

وظیفه‌گرایی

پیامدگرایی

وظیفه‌گرایی

عناصر خط‌مشی خدمت وظیفۀ سربازی

اصل وجود خدمت وظیفه

تأمین امنیت

وظیفۀ دفاع

 

شکست در آموزش و تربیت

*

آموزش و تربیت جوانان

وظیفۀ آمادگی دفاعی

اجباری‌ـ‌‌همگانی

کاهش هزینه‌ها ازقبَل نیروی انسانی ارزان

وظیفۀ دفاع

اتلاف عمر و تخریب انگیزۀ جوانان

عدم توجه به استعدادها

وظیفه آمادگی دفاعی

هزینه‌بر بودن و نداشتن صرفۀ اقتصادی و امنیتی

مخالف آزادی انتخاب افراد

برخورد یکسان با همۀ مشمولین

اختلال در ورود جوانان به عرصه‌های اشتغال پایدار و مؤثر

درنظرنگرفتن حق معامله و انتقال خدمت وظیفه

خدمت به کشور به‌ازای دریافت خدمات از کشور در طول زندگی

اختلال در تشکیل خانواده

استثمار نیروی جوان

 

جدول 5 از دو بُعد تشکیل شده است: بُعدِ اول مبنای اخلاقی ادلّۀ موافقان و مخالفان است و بُعدِ دوم تجزیۀ عناصر خط‌مشی سربازی در ایران (خدمت وظیفۀ سربازی ـ همگانی) است. این دو عنصر عبارت‌اند از اصل وجود خدمت وظیفه و قالب اجباری ـ همگانی آن (باتوجه‌به موضوع مقاله، سایر قالب‌های خدمت وظیفه از تحلیل حاضر خارج می‌شوند). از ضرب این دو بُعد، کلیۀ عناصر اخلاقی که پایۀ اختلاف نظر هستند قابل‌استخراج می‌شوند. منطبق با جدول 5، موافقان و مخالفان خدمت وظیفۀ سربازی از هر دو مبنای اخلاقی در موضع‌گیری خود بهره می‌برند.

همان‌گونه که مشاهده می‌شود، عرصۀ نظری خدمت وظیفۀ عمومی، اگرچه تابه‌حال نظرهای موافق و مخالف زیادی را تجربه کرده است، اما باتوجه‌به جدول 5، برخی از این موافقت‌ها یا مخالفت‌ها طرف مقابل ندارد؛ به عبارت دیگر، از سوی دیگران مخدوش نشده و به‌عنوان ارزش مشترک قابل‌پذیرش است. تأمین امنیت عمومی کشور، وظیفۀ دفاع و آمادگی دفاعی و نیز خدمت به کشور به‌ازای شهروندی چهار دلیلی هستند که موافقان طرح کرده‌اند و مخالفان نیز به آن‌ها معترف‌اند. بنابراین، می‌توان این چهار مبنا را محور اشتراک و اجماع درنظر گرفت. در سوی دیگر مخالفان سه دلیل موافقان را به‌شدت نقد کرده‌اند که عمدتاً ناظر به ماهیت اجباری خدمت وظیفه است نه اصل خدمت وظیفه. لذا، نقطۀ افتراق عمدتاً در قالب اجباری و همگانی تساوی‌طلبانه متمرکز است. دربارۀ اصل خدمت وظیفه موافقان آن را دوره‌ای از دوره‌های تربیت می‌دانند و مخالفان به ناکارآمدی این دوره‌ها و اثرهای منفی تربیتی آن‌ها توجه می‌دهند. در محور اجباری ـ همگانی، نقدها به چهار بخش تقسیم می‌شوند: 1. نقدهایی که سربازی را دورۀ استثمار نیروی کار و ناعادلانه می‌دانند و موافقان از آن به‌عنوان منبع تأمین نیروی کار ارزان یاد می‌کنند. 2. نقدهایی که همگانی‌بودن خدمت وظیفه را در پرتو نگاه برابری‌طلبانه رد می‌کنند. آن‌ها، حق آزادی در انتخاب، لزوم توجه به استعدادهای متفاوت در جوانان و حق مبادله را مبنای رد قالب اجباری ـ همگانی یکسان‌طلبانه می‌دانند. 3. نقدهایی که سربازی را مخلّ اشتغال و ازدواج معرفی می‌کنند و معتقدند انگیزۀ فعالیت‌های مثبت را از جوانان سلب می‌کند. 4. نقدهایی که سربازی را غیرحرفه‌ای دانسته، کارایی امنیتی و اقتصادی آن را به نسبت بودجۀ مصرفی به‌صرفه و مفید نمی‌دانند.

 

5. نتیجه

امروزه، کشورهای مختلف جهان در اشکال مختلف از خدمت وظیفه استفاده می‌کنند. خدمت وظیفه همواره به تناسب توجیهات و ادلّۀ مختلف به اشکال مختلف شکل و بسط یافته است. سربازی اجباری، که یکی از این اشکال است، در سدۀ معاصر در ایران به اجرا در آمده اما همواره آماج نقدها و اصلاحاتی نیز بوده است. مبنای دفاع از خوبی و بدی یا درستی و نادرستی این شیوه را می‌توان در مبانی اخلاق هنجاری و ارزشی ادلّۀ طرفین منازعه واکاوی نمود. در این پژوهش، تلاش شد ادلّۀ موافقان و مخالفان سربازی اجباری در ایران احصا و از زاویۀ نظریه‌های اخلاق هنجاری تحلیل شود.

چنان‌که بحث شد، تنازع و اختلاف در دو عرصه قابل‌تفکیک است: 1. اصل خدمت وظیفه. 2. شیوۀ اجباری ـ همگانی آن. در محور اول، صرفاً یک منازعۀ نتیجه‌گرایانه بر سر اثربخشی فرایند آموزشی ـ تربیتی خدمت وظیفه وجود دارد که باید به‌عنوان موضوعی پژوهشی بررسی شود. اما عمدۀ اختلاف را می‌توان در بحث قالب اجباری ـ همگانی خدمت وظیفه جستجو کرد. به‌نظر می‌رسد، علاوه‌بر پژوهش درخصوص ابعاد نتیجه‌گرایانه و وظیفه‌گرایانۀ ادلّۀ موافقان، باید گفتگوهایی میان ذی‌نفعان در دستورکارهای مندرج در شکل 3 تعریف شود:

 

شکل 3. مواضع تعارض ارزشی بین ذی‌نفعان خط‌مشی خدمت وظیفۀ سربازی

در حوزۀ نظری، لازم است پیرامون نتایج موردانتظار و واقعی خدمت وظیفه در ابعاد اقتصادی، امنیتی و اجتماعی و همچنین چارچوب وزن‌دهی و ارزش‌گذاری این نتایج پژوهش‌هایی صورت گیرد. همچنین پیرامون امکان رفع تعارض بین ارزش‌های موافق و مخالف پژوهش‌هایی لازم است. به‌نظر می‌رسد مقام طراحی سازوکارها و قالب‌ها مقامی است که امکان جمع ارزش‌ها و رفع تعارض تا حدی در آن میسر است.

یافته‌های این مرحله، باید به‌عنوان دستور کار یک فرایند اجماع‌سازی بین ذی‌نفعان تعریف شود، تا از طریق آن، بتوان به الگویی برای طراحی قالب و شیوۀ خدمت وظیفه با حداقل سطح تعارض و منازعه دست یافت. بدون طی این دو گام، امکان ارزیابی درستی از مسئله وجود نخواهد داشت. این مقاله، با هدف نقش‌آفرینی در حل چالش خدمت وظیفۀ عمومی، تلاش کرد مسئله را، از زاویۀ تعارض ارزشی منافع مختلف، مجدداً ساختاردهی و تعریف کند. اکنون براساس شکل 3، می‌توان محلّ نزاع را مشاهده کرد. حال که دستور کار مذاکرات پیرامون خدمت وظیفۀ عمومی مشخص است، دایره و محدودۀ طراحی‌ها، تجویزها و تصمیمات جدید مشخص می‌شود. بر این مبنا، هرگونه طراحی و تغییر جدید در وضعیت خدمت وظیفۀ عمومی باید توان پاسخ به این مواضع معارض را داشته باشد و بین دوگان‌ها جمع کند. مقالۀ حاضر تلاش کرد با فرموله‌کردن درست مسئله، محدودۀ مجاز طراحی‌ها، مذاکرات و پژوهش‌های کارشناسی را تعیین کند.



[1]. Policy analysis style

[2]. Argument clarification

[3]. به تناسب، در متن مقاله به برخی از این پژوهش‌ها ارجاع داده شده است.

[4]. Conscription

[5]. در جمع‌بندی، باید گفت ۶۱ درصد کشورهای جهان (۱۲۳ کشور) سربازی اجباری ندارند، ۱۱ درصد (۲۴ کشور) به مدت یک سال و کمتر سربازی دارند، ۴ درصد (7 ‌کشور) صرفاً در امور مدنی یا به‌صورت نظامی غیرمسلح سربازی دارند، ۷ درصد (14 کشور) از سربازی انتخابی بهره می‌برند، ۸ درصد (15 کشور) از ترکیب نیروهای داوطلب و اجباری استفاده می‌کنند و ۹ درصد (ایران و 16 کشور دیگر) سربازی اجباری بیش از یک سال و غیرانتخابی را به‌اجرا می‌گذارند (جلیلی کامجو، 1391).

[6]. براساس این شیوه قرار شد از هر ده نفر اهل روستا، یک نفر به سربازی برود.

[7]. از جملۀ این تغییرات، طرحِ انتقال موضوع سربازی از ارتش به وزارت کشور در سال 1335 بود که تا سال 1341 اجرایی نشد. بعد از انقلاب اسلامی نیز در سال 1363 و به تناسب شرایط جنگ قانون جدید سربازی مشتمل بر 67 مادّه و 57 تبصره در 29 مهر 1363 تصویب شد. بعد از قانون سال 1363، عمدۀ تغییرات ناظر بر معافیت‌ها و طرح خرید خدمت سربازی در دهۀ 70 بود که با سرعت و شتاب بسیار صورت گرفت و افراد و خانواده‌ها را سردرگم کرد.

[8]. ایران اکنون دارای خدمت وظیفۀ عمومی برای مردان است و طبق قانون خدمت نظام وظیفۀ عمومی کلّیۀ ذکور واجد شرایط مکلف به سربازی وظیفه هستند. معافیت‌های گوناگونی برای افراد ذکور بالای 18 سال وجود دارد که خدمت وظیفه را به تعویق می‌افکند (مانند معافیت تحصیلی) یا آن را حذف می‌کند (مانند معافیت پزشکی، کفالت، سه‌برادری (در بازه‌ای)، ایثارگری، نخبگان و قهرمانان ملی و...).

[9]. در قانون برنامۀ ششم توسعه به غیر از چند مورد از معافیت‌ها، بند یا تبصره‌ای درمورد خدمت وظیفۀ سربازی نیامده است.

[10]. Problem structuring

[11]. پیدا است که راهبردهای نظامی استعمارطلبانه و کشورگشایانۀ برخی دولت‌ها، همچون ناپلئون، در شکل‌گیری سربازی اجباری بی‌تأثیر نبود اما به‌مرور کشورهای مختلف متناسب با وضعیت سیاسی و بین‌المللی خود به اخذ سرباز از آحاد افراد جامعه اقدام کردند.

[12]. در سربازی اجباری به افراد آموزش نظامی کافی داده نمی‌شود و سربازان به فعالیت‌هایی گماشته می‌شوند که اساساً از سنخ مشاغل خدماتی است (یزدان‌پناه، 1393: 23). این حداقل آموزش نظامی می‌تواند در دوره‌های بسیج یا در مدرسه برای افراد در درس آمادگی دفاعی گنجانده شود. عدم آشنایی کافی سربازان با مسئولیت‌ها و فناوری‌های مورداستفاده در نیروهای نظامی، ناکارآمدی، عدم تخصیص بهینه و به‌کارگیری سربازان در مشاغل خدماتی و اداری و بار مالی و هزینه‌های بالای استفاده از سربازان در نیروهای مسلح مانع تحقق اهداف اجتماعی و نهادی سربازی می‌شود.

[13]. برخی پژوهش‌های پبمایشی در کشور چنین نگرشی را در میان جوانان مردود می‌دانند. طبق پژوهشی در استان قم آمارهای به‌دست‌آمده در این استان نشان می‌دهند که در هویت اعتقادی دینی، هویت عملی دینی، دفاع از سرزمین، نگرش به ویژگی‌های ایرانی،‌ هویت مشترک دینی و ملی،‌ هویت عمومی دینی، امید به زندگی و قدرت زندگی، مهارت زندگی،‌ اعتمادبه‌نفس، خلاقیت و حل مسئلۀ هیجان‌طلبی و خطرپذیری و شور زندگی، حداقل نمرات در بین 5 گروه از جوانان بین 19 تا 29 سال به افراد در حال خدمت متعلق است (نیازی و نوده فراهانی، 1391: 9).

[14]. در سال ۱۹۹۸ سازمان ملی حساب‌رسی آمریکا در گزارشی هزینه‌های سربازی اجباری در برابر هزینۀ سربازی حرفه‌ای را مقایسه کرد. در این گزارش بیان شد هزینۀ سربازی حرفه‌ای در آمریکا کمتر از هزینۀ سربازی اجباری رایگان است چراکه سربازان اجباری در دوره‌ای کوتاه‌مدت در اختیار ارتش هستند و ارتش هزینۀ هنگفت آموزش را می‌پردازد و به دلیل رایگان بودن آن استفادۀ بهینه صورت نمی‌گیرد، اما هزینۀ سربازی حرفه‌ای معادل یک‌پنجم تا یک‌ششم هزینۀ سربازی اجباری است (سبحانی و همکاران، 1393). اگر بخواهیم به جزئیات اقتصادی سربازی هم توجه کنیم همین نمونه بس که وقتی خودروهایی به سربازها می‌دهیم هزینۀ نگهداری یک سال آن پنج تا شش برابر حالتی است که ماشین در اختیار فرد کادری قرار داده می‌شود. این به دلیل عدم مراقبت سربازان از وسایل و درنتیجه تعویض مکرر آن‌هاست (سبحانی و همکاران، 1393).

[15]. برخی، در چارچوب این طرح، از تمایز میان دو نوع کارت خدمت وظیفه سخن گفتند؛ به این معنا که اشخاصی که از طرح خرید استفاده کرده‌اند، همچنان از بسیاری از امتیازات و حقوق اجتماعی همچون استخدام در بخش‌های دولتی محروم باشند.

[16]. از سوی دیگر، عواملی بر گرایش به خرید خدمت وظیفه در جامعه ایران دیده می‌شود: ابهام در تعریف سربازی در افکار عمومی، اضطراب و نگرانی خانواده‌ها از سربازی فرزندانشان، خدمت وظیفه به‌عنوان اتلاف عمر، اشتغال جوانان، کاهش هزینه‌های دولت و کاهش آسیب به خانواده. (دفتر سیاسی ـ فرهنگی مرکز پژوهش‌های مجلس، 1380: 18)

[17]. اکنون 109 کشور از مجموع 197 کشور جهان سربازی را حذف کرده و ارتش حرفه‌ای را بنیان گذاشته‌اند.

[18]. الگوی سربازی داوطلبی ـ بسیجی به‌نوعی از تشکیل بسیج به دست امام (ره) در دهۀ 1360 الهام گرفته است. تأکید بر عنصر انتخاب و اختیار به‌عنوان رکن رکین این الگو در برابر نقطه‌ضعف سربازی اجباری قرار دارد.

[19]. Meta-Ethics

[20]. Normative Ethics

[21]. نظریه‌های دیگری چون فضیلت‌گرایی در این تحلیل وارد نشده‌اند. ازآنجاکه به‌دنبال معیار فعل اخلاقی هستیم تحلیل را با دو دسته نظریۀ پیامدگرا و وظیفه‌گرا پیش خواهیم برد. فضیلت‌گرایی نظریه‌ای هنجاری است که، به دلیل تأکید خاص بر فضایل اخلاقی، خود را رقیب نظریه‌هایی نظیر پیامدگرایی و وظیفه‌گرایی تعریف می‌کند. در این نظریه بر رشد اخلاقی یا شکوفایی انسان بیش از هر چیز دیگر تأکید می‌شود. به نظر بسیاری از طرفداران این نظریه، هرچند سلامت اخلاقی فاعل در اولویت قرار دارد، نمی‌توان از عمل اخلاقی نیز غفلت کرد. البته تأکید اخلاق فضیلت‌گرا بر چگونه‌بودن انسان و ویژگی‌های فاعل اخلاقی است (دبیری، 1389).

[22]. عنوان این نظریه‌ها، در منابع مختلف، به صورت‌های مختلفی ترجمه شده است. همچنین برای تقسیم‌بندی‌های تفصیلی‌تر از موارد فوق می‌توانید به ماوردس، 1387 مراجعه کنید.

[23]. Consequentialist Theories

[24]. Duty Theories

[25]. Apriori

[26]. Categorical Imperative

ایمانی، علی و علی‌اصغر قاسمی. 1395. «سیاست‌گذاری خدمت سربازی و فرایند ملت‌سازی در ایران». فصلنامۀ پژوهشهای راهبردی سیاست. ش 185. صص 35-66.
پالمر، مایکل. 1385. مسائل اخلاقی. متن آموزشی فلسفۀ اخلاق ترجمۀ علی‌رضا آل‌بویه. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
پینکافس، ادموند. 1382. از مسئلهمحوری تا فضیلت‌گرایی. نقدی بر تحویلگرایی در اخلاق. ترجمۀ حمیدرضا حسنی و مهدی علی‌پور. قم: نشر معارف.
ترابی، یوسف. 1392. الگوهای سربازی آینده در جمهوری اسلامی ایران. تهران: مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
تیسن، ویل ای. اچ. و وارن ای. واکر. 1395. تحلیل خط‌مشی عمومی. پیشرفت‌های جدید. ترجمۀ حسن دانایی‌فرد و هانیه احمدی. تهران: نشر صفار.
جلیلی کامجو. سید پرویز و سید حمید جلیلی کامجو. 1391. «ارزیابی ابعاد اقتصادی اجتماعی خدمت وظیفه». روزنامۀ دنیای اقتصاد. قابل‌دسترس در: http://donya-e-eqtesad.com [5/12/1391].
دبیری، احمد. 1389. «فضیلت‌گرایی در اخلاق». معرفت اخلاقی. شمارۀ 24. صص 5-22.
دفتر سیاسی ـ فرهنگی مرکز پژوهش‌های مجلس. 1380. گزارش کارشناسی وضعیت خرید خدمت سربازی. تهران: مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. شمارۀ مسلسل 6319. قابل‌دسترس در: http://rc.majlis.ir/fa/report.
زمانیان، مصطفی. 1395. «تنظیم‌گری خدمت وظیفۀ عمومی». وبگاه اندیشکدۀ مطالعات حاکمیت و سیاست­گذاری. قابل‌دسترس در:  http://gptt.ir.
سبحانی، حسن و دیگران. 1393. مصاحبه در همایش خدمت سربازی و راهکارهای عادلانه. دانشگاه تهران. قابل‌دسترس در: http://www.ana.ir/news/72445 [24/09/1393].
فرانکنا، ویلیام کی. 1376. فلسفه اخلاق. ترجمۀ هادی صادقی. قم: طه.
قانون اصلاح موادی از قانون خدمت وظیفۀ عمومی. مصوب 22/08/1390 مجلس شورای اسلامی جمهوری اسلامی ایران. قابل‌دسترس در: http://rc.majlis.ir/fa/law/search.
قانون برنامۀ پنج‌سالۀ پنجم توسعۀ جمهوری اسلامی ایران 1390-1394. مصوب 15/10/1389 مجلس شورای اسلامی جمهوری اسلامی ایران. قابل‌دسترس در: http://rc.majlis.ir/fa/law/search.
قانون برنامۀ پنج‌سالۀ ششم توسعۀ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران ۱۳۹۶-1400. مصوب 14/12/1395 مجلس شورای اسلامی جمهوری اسلامی ایران. قابل‌دسترس در: http://rc.majlis.ir/fa/law/search.
کاپلستون، فردریک. 1380. تاریخ فلسفه از ولف تا کانت. ترجمۀ اسماعیل سعادت و منوچهر بزرگمهر. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
کالینسون، دایانه. 1379. پنجاه فیلسوف بزرگ. ترجمۀ محمد رفیعی مهرآبادی. تهران: انتشارات عطائی.
ماوردس، جورج. 1387. «دین و غرابت اخلاق». ترجمۀ رضا اکبری. قبسات. ش 4 2. صص 44-71.
مرادی، حمیدرضا. 1390. «سربازی و قواعد زندگی در یک جامعه». هابیل. ش 4. صص 10-12.
مسعودی، حمید و وحید سینائی. 1392. «جامعه‌پذیری و بازجامعه‌پذیری سیاسی در نظام وظیفه». مسائل اجتماعی ایران. ش 24. صص 79-104.
معلمی، حسن. 1384. فلسفۀ اخلاق. قم: انتشارات مرکز جهانی علوم اسلامی.
نظری‌زاده، فرهاد و دیگران. 1390. «آینده‌پژوهی خدمت وظیفه در جمهوری اسلامی ایران». راهبرد دفاعی. ش 39 (3). صص 55-84.
نیازی، محمد و اسماعیل نوده فراهانی. 1393. گزارش کارشناسی آسیب‌شناسی فرهنگی ـ اجتماعی خدمت وظیفه در ایران. تهران: مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. شمارۀ مسلسل 13708. قابل‌دسترس در: http://rc.majlis.ir/fa/report.
یزدان‌پناه، محمد و مهدی ذوالفقاری. 1393. گزارش نشست تخصصی وضعیت فعلی سربازی. شرایط مطلوب آینده. تهران: مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. شمارۀ مسلسل 13560. قابل‌دسترس در: http://rc.majlis.ir/fa/report.
Bentham, Jeremy. 1789. An Introduction to the Principles of Morals and Legislation. Oxford: Clarendon Press.
Craig, E. 2005. The Shorter Routledge Encyclopedia of Philosophy. New York: Tailor & Francis Group.
Delapp, Kevin M. 2015. “Metaethics. The Internet Encyclopedia of Philosophy”. Available at: http://www.iep.utm.edu/
Haines, W. 2015. “Consequentialism, the Internet Encyclopedia of Philosophy”. Available at: http://www.iep.utm.edu/
Johnson, R. & Cureton, A. 2017. “Kant's Moral Philosophy. The Stanford Encyclopedia of Philosophy”. Edward N. Zalta (Ed.). Available at: https://plato.stanford.edu/archives/spr2017/entries/kant-moral/
Perri, T. 2012. “The History and Evolution of Conscription in the US”. Available at: http://www.appstate.edu/
Sandel, M. J. 2011. Justice: What's the right thing to do?. London: Penguin Books.
Sinnott-Armstrong, W. 2015. “Consequentialism. The Stanford Encyclopedia of Philosophy”. Edward N. Zalta (Ed.). Available at: https://plato.stanford.edu/archives/win2015/entries/consequentialism/