تحلیل ژئوپلیتیکی گُسست روابط سیاسی عربستان و قطر و تأثیر آن بر آینده شورای همکاری خلیج فارس

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار جغرافیای سیاسی دانشگاه شهید بهشتی

2 دانشجوی دکتری جغرافیای سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

شورای همکاری خلیج فارس پس از تأسیس در 25 می 1981 همواره دچار تنش‌ها و اختلاف‌های درونی بوده و دولت قطر کم‌وبیش در بطن این تنش‌ها قرار داشته است. این کشور هیچ‌گاه به‌طورکامل سیاست قیم‌مآبانه و تحمیلی عربستان سعودی را نپذیرفته است. در تنش اخیر (5 ژوئن 2017) عربستان سعودی همراه با سه کشور امارات متحدۀ عربی، بحرین و مصر با این ادعا که دوحه به مأمن و پناهگاه گروه‌های تروریستی تبدیل شده است روابط سیاسی و اقتصادی خود را با قطر قطع کردند. همسو با سیاست‌های عربستان، تعداد زیادی از کشورهای عربی نیز روابط خود را با قطر قطع کردند یا به حالت تلیق درآوردند. هدف این پژوهش بررسی اثرات این منازعه بر آیندۀ شورای همکاری خلیج فارس است. مدعا این است که قطر از حیث محدودیت‌های جغرافیایی و ژئوپلیتیکی در ردیف کشورهای ذره‌بینی (میکرو) قرار دارد اما به‌واسطۀ توان ملی و وزن ژئوپلیتیکی بالا کشوری تأثیرگذار در سازۀ ژئوپلیتیکی شورای همکاری خلیج فارس است. به‌نظر می‌رسد ایجاد این منازعه از طرف عربستان و شرکا بیشتر جنبۀ تنبیهی دارد و تلاشی است برای محدودسازی و کسب امتیاز بیشتر از قطر. بااین‌حال فرض خروج قطر از شورای همکاری خلیج فارس یا اخراج آن زمینه‌ساز فروپاشی این سازمان ژئوپلیتیکی خواهد بود. پژوهش حاضر براساس ماهیت و روشْ توصیفی- تحلیلی محسوب می‌شود و اطلاعات آن به شیوۀ اسنادی و با مراجعه به منابع معتبر گردآوری شده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


اسدی، علی‌اکبر. 1390. «نقش قطر در خیزش‌های مردمی جهان عرب». فصلنامۀ ره‌نامۀ سیاست‌گذاری. سال 2. شمارۀ 4. صص 105-124.
اندیشکدۀ راهبردی تبیین. 1396. «قطر و شورای همکاری خلیج فارس؛ تعلیق یا اخراج». مجموع مقالات اندیشکده. ] 11 /5/1396[
جالینوسی، احمد، یگانه‌سادات طباطبایی و هنگامه البرزی. 1394. «نقش‌آفرینی قطر در منطقۀ خلیج فارس باتوجه‌به مناقشات اخیر خاورمیانه». دوفصلنامۀ بیداری اسلامی. دورۀ 4. شمارۀ 8. صص 92-126.
حافظ‌نیا، محمدرضا. 1385. اصول و مفاهیم ژئوپلیتیک. مشهد: انتشارات پاپلی.
حق‌شناس، محمدرضا. 1396. «بحران قطر و ضرورت پیشبرد پروژۀ جانشین‌سازی از سوی عربستان». شبکۀ مطالعات سیاست‌گذاری عمومی. شمارۀ مسلسل: 33۰۰۳31. شمارۀ شاپا: 5385‌-‌2423. 29 خرداد.
خلیلی، محسن، جهانگیر حیدری و حسین اصغری‌ثانی. 1392. «فعال‌سازی ژنوم‌های قدرت‌آفرین/ خاموش‌سازی ژنوم‌های قدرت‌زدا (نمونه‌پژوهی: قطر)». فصلنامۀ مطالعات آینده‌پژوهی. سال 2. شمارۀ 8. صص 77-122.
دنیای اقتصادی. 1396. برندگان اقتصادی بحران قطر. روزنامه دنیای اقتصادی ] نسخۀ الکترونیکی]. شمارۀ 4069. قابل‌دسترس در:[donya-e-eqtesad. Com/ . . . 5/1104615 [24/05/1396] ­
رنجبر حیدری، وحید، محمدرضا فرجی و ابراهیم جمشیدی. 1394. «نقش شبکۀ خبری الجزیره در دیپلماسی رسانه‌ای قطر». فصلنامۀ سیاست جهانی. دورۀ 4. شمارۀ 1. صص 203-235.
سازمند، بهاره و مهدی جوکار. 1395. «مجموعۀ امنیتی منطقه‌ای، پویش‌ها و الگوی روابط کشورهای خلیج فارس». فصلنامۀ بین‌المللی ژئوپلیتیک. سال 12. شمارۀ 2. صص 151-177.
سرخیل، بهنام. 1395. «تطور دیپلماسی در قطر: از بی‌طرفی محافظه‌کارانه تا نفوذ هوشمند». فصلنامۀ تخصصی علوم سیاسی. سال 12. شمارۀ 35. صص 127-156.
طلب، احمد. 2017. «کل ما قد ترید معرفته عن البراحین و الخاسرین اقتصادیاً من الأزمه الخلیجیه». قابل‌دسترس در: [https://www. sasapost. com/all-you-might-want-to-know]
عالیشاهی، عبدالرضا، حسین مسعودنیا و یونس فروزان. 1396. «بررسی روابط سیاسی قطر و عربستان سعودی؛ از تبیین همگرایی تا گسست سیاسی (از بیداری اسلامی تا بحران قطع روابط در ژوئن 2017)». فصلنامۀ مطالعات راهبردی سیاست‌گذاری عمومی. دورۀ 7. شمارۀ 24. صص 49-72.
عبدخدایی، مجتبی و زینب تبریزی. 1394. «بررسی نقش‌آفرینی قطر در مسئلۀ فلسطین بعد از تحولات منطقه». فصلنامۀ پژوهش‌های راهبردی سیاست. سال 4. شمارۀ 15 (پیاپی 45). صص 179-200.
عزتی، عزت‌الله. 1384. ژئواستراتژی. تهران: انتشارات سمت.
عمادی، سیدرضی. 1396 ب. «تنش قطر با عربستان و پیامدهای آن برای جمهوری اسلامی ایران». شبکۀ مطالعات سیاست گذاری عمومی. شمارۀ مسلسل: 3300337. شمارۀ شاپا: 5385‌-‌2423. [11 /4/1396[
عمادی، سیدرضی. 1396 الف. «تنش در روابط عربستان و قطر: ریشه‌ها و پیامدها». شبکۀ مطالعات سیاست‌گذاری عمومی. شمارۀ مسلسل: 33۰۰۳۲7. شمارۀ شاپا: 5385‌-‌2423. ] 23 /3/1396[
مجتهدزاده، پیروز. 1391.  فلسفه و کارکرد ژئوپلیتیک (مفاهیم و نظریه‌ها در عصر فضای مجازی). چاپ اول. تهران: انتشارات سمت.
Abdelmoula, Ezzeddin. 2012. Al-Jazzeera’s Dmocratizing Role and the Rise of Arab Public Sphere. Ph. D Thesis. University of Exeter.
Blanchard, Christopher M. 2014. "Qatar: Background and U. S. Relations, Congressional Research Service, Informing the Legislative debate since 1914". Specialist in Middle Eastern Affairs. [Accessed January 30, 2014]
Chollet, Derek and Other. 2017. “U. S. Commitments in the Middle East: Advice to the Trump Administration. Journal of Middle East Policy. Vol 24. No 1. pp 5-34.
CEIC. 2016 A. “Qatar Population, A Euro money international investor company”. Available at:  https://www. ceicdata. com/en/indicator/qatar/population 
CEIC. 2016 B. “Qatar Natural Gas Production: OPEC: Marketed Production, A Euro money international investor company”. Available at: https://www. ceicdata. com/en/. . . /qatar/ natural- gas-production -OPEC- marketed-producti
Cooper, Andrew. F and Bessma, Momani. 2011. “Qatar and Expanded Contours of Small State Diplomacy”. The International Spectator. Vol. 46. No. 3. Pp. 113-128.
Focus Economics. 2018. “Economic Forecasts from the World's Leading Economists”. [Accessed January 9, 2018]. Available from: https://www. Focus-economics. com › Countries › Qatar
Fuller, Graham. 2017. “Does Qatar Really Threaten the Gulf?”. [Accessed June 14, 2017]. Available at: http://grahamefuller. com/does-qatar-really-threaten-the-gulf/
Gulf Times. 2016. “Qatar Ranks 14th in Global Competitiveness Report; stands first in region”. [Accessed July 25, 2016]. Available at: www. Gulf-times. Com/story/ . . . /Qatar-Ranks-14th-in-Global-Competitiveness-Repor
Global Security. 2016. “Al Udeid Air Base, Qatar”. [Accessed Nov 4, 2016]. Available at: http://www. globalsecurity. org /military /facility/ udeid. htm
Khatib, Lina. 2013. “Qatar’s foreign policy: the limits of pragmatism”. International Affairs. Vol. 89. pp 417-431.
Krass, Caroline. 2011. “Authority to Use Military Force in Libya”. Opinions of the Office of Legal Counsel. Vol. 35.
Lynch, Marc. 2017. “Three big lessons of the Qatar crisis”. The Qatar Crisis. The Project on Middle East Political Science. Pp. 1-73.
Malouf, Anthony A. 2008. “Influence of Aljazeera in the Arab World and the Responses of Arab Governments”. M. A Thesis in Political Sciences. Villanova University.
OPEC. 2017. “Qatar facts and figures”. Organization of the Petroleum Exporting Countries (OPEC).
The World Bank. 2016. “Qatar’s Economic Outlook-Fall 2016”. Available at: www. Worldbank. org/en/country/gcc/publication/qatars-economic-outlook-fall-2016
The Associated Press. 2017. “List of demands on Qatar by Saudi Arabia, other Arab nations”. [Accessed Jun 23, 2017]. Available at: https://www. apnews. com/. . . /List-of-demands-on-Qatar-by-Saudi-Arabia,-other-Arab-n
World Economic Forum. 2017. “The Global ‌Competitiveness Report 2016-2017”. Pp. 1- 400.
BP. 2017. “BP Statistical Review of World Energy”. Pp. 1-50.