تحول مفهوم مردم، از رعیت تا جمعیت؛ نخستین گام‌ها در راستای جهانی شدن در عصر قاجار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

چکیده

در این مقاله به بررسیِ تحول  در نسبت میان حاکمان و مردم در ایران می‌پردازیم. پیش از سدۀ نوزدهم میلادی، مراودۀ اخلاقی مبتنی بر عدل، غالب‌ترین خصلت عرصۀ سیاست و حکمرانیِ ایرانی بود؛از این منظر، مردم حکومت‌شده‌گانی‌اند که هویت‌یابیِ سیاسیِ آنان تنها در دایرۀ کردار شاهان یا حکومت‌گران امکان‌پذیر می‌شد. کنش سیاسی کنشی صرفاً شاهانه و به تبع عادلانه بود و مردم در منزلت رعیّت، صرفاً موضوع کردارهای حاکمان خود بودند؛در این جهان‌بینیِ سیاسی، شاه راعیِ اعظم است که لطف خود را همچون رسالتی اخلاقی که ذیل لطف و ارادۀ اخلاقی خداوند قرار دارد، بر رعیّت اِعمال می‌کند. این، نگاهِ غالب در سنت نظری و عملیِ اجتماعی و سیاسیِ ایران بود. در طول سده‌ی 13ق/ 19م، گونه‌ای دیگر از اِعمال قدرت به‌تدریج نمایان شد که متأثر از تحولاتِ نوین مغرب‌زمین، اسلوب حکومت‌گریِ ایرانی را نسبتاً (مسامحتاً) دستخوش تغییر ساخت. تغییری که نسبت میان حاکم و مردم را وارونه کرد و دربردارنده‌ی نگاهی شد که متضمن مشارکت و مداخلتِ رعیّت در مقام مردم یا جمعیت (اگر نگوییم شهروند) شد.

کلیدواژه‌ها


-         آدمیت، فریدون. (1385). اندیشۀ ترقی و حکومت قانون؛ عصر سپهسالار . (چاپ پنجم). تهران: خوارزمی.
-         آجودانی، ماشاءالله. (1382). مشروطۀ ایرانی، (چاپ اول). تهران: اختران.
-         اعتمادالسلطنه، محمد حسن خان. (1391 الف) رسالۀ امیریه یا قواعد نظام ضمیمه در: رسائل اعتمادالسلطنه. (جاپ اول) تهران: اطلاعات.
-         اعتمادالسلطنه، محمد حسن خان. (1374). المآثر والآثار. (چاپ دوم). تهران: اساطیر.
-         اعتمادالسلطنه، محمد حسن خان. (1391ب) کلید استطاعت، ضمیمه در رسائل اعتمادالسلطنه.(چاپ اول). تهران: اطلاعات.
-         بیانی، خانبابا. (1375). پنجاه سال تاریخ در دورۀ ناصری، ج چهارم و پنجم؛ بخش‌نامه‌ها و دستورالعمل‌ها، و فرامین ناصرالدین شاه. (چاپ اول). تهران: علم.
-         پولاک، یاکوب ادوراد. (1361). سفرنامۀ پولاک؛ ایران و ایرانیان، (ترجمۀ کیکاووس جهانداری). تهران: خوارزمی.
-         جونز، سر هارفورد. (1386). روزنامۀ سفر خاطرات هیأت نظامی انگلستان به ایران، (ترجمۀ مانی علامه صالح). تهران: ثالث.
-         حاج سیاح. (1364). خاطرات حاج سیاح. تهران: ابن سینا.
-         حائری، عبدالهادی. (1367). نخستین رویارویی­های اندیشه­گران ایران با دو رویۀ تمدن بورژوازی غرب. (چاپ اول). تهران: امیرکبیر.
-        دوانیِ رجبی، محمد حسن. (1390). مکتوبات و بیانات سیاسی و اجتماعی علمای شیعه دوره قاجار، ج اول. (چاپ اول). تهران: نی.
-        روزنامه وقایع اتفاقیه ج سوم. (1373).تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
-        ساوجی، میرزا موسی. (1380). سیاست مدن، ضمیمه در: رسائل سیاسی عصر قاجار. (چاپ اول). تهران:کتابخانه ملی.
-        سینکی، میرزا محمد خان مجدالملک. (1321). رسالۀ مجدیه.  تهران:کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران.
-        صفائی، ابراهیم. (2535). برگهای تاریخ؛ دوران قاجاریه. تهران: بابک.
-        طوسی، خواجه نصیر. (1387). اخلاق ناصری، (چاپ ششم). تهران: خوارزمی.

-         عین السلطنه، قهرمان میرزا. (1374). روزنامه خاطرات عین السلطنه؛ ج1 روزگار پادشاهی ناصرالدین شاه. (به کوشش ایرج افشار). تهران: اساطیر.

-        غزالی، امام محمد. (1389).  نصیحة­الملوک. (چاپ اول). تهران: فردوس.
-        فتحعلی‌شاه قاجار. (1388). آداب مُلک‌داری. (چاپ اول). تهران: توکا.
-        فرمان‌ها و رقم‌های دوره قاجار؛ جلد اول 60- 1211 ق. (1371). (چاپ اول). تهران:موسسه پ‍ژوهش و مطالعات فرهنگی.
-        فرهاد معتمد، محمود. (1325). سپهسالار اعظم. تهران: شرکت نسبی علی اکبر علمی و شرکاء.
-        فوکو، میشل. (1374). حقیقت و قدرت. ضمیمه در: سرگشتگی نشانه‌ها؛ نمونه‌هایی از نقد پسامدرن. (چاپ اول) تهران: مرکز.
فوکو، میشل. (1383). اراده به دانستن. (ترجمۀ نیکو سرخوش و افشین جهاندیده). تهران: نی.