بازخوانی و زمینه‌یابی ناکارایی‌های طرح‌های توسعه و عمران (جامع) شهری ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه شهرسازی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران

2 گروه شهرسازی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران، ایران

3 گروه شهرسازی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران.

چکیده

گفتمان ناکارآمدی و ناکامی طرح‌های جامع شهری ایران و مقاومت نهاد‌های مسئول در اصلاح شیوه‌های جاری، ضرورت زمینه‌یابی ناکارایی‌ها را برجسته کرده و پژوهش با پرسشِ ریشه انتقادات و ناکارایی‌های مطرح‌شده در کجاست؟ آغاز شد. این پژوهش از نوع کیفی با جنبه‌ی اکتشافی است که به روش داده‌بنیاد مدل استراوسی، داده‌یابی اسنادی (70 نوشته‌ی علمی پژوهشی) و مصاحبه‌ی هدفمند (20 نفر خبره) در قالب کدگذاری باز، محوری و گزینشی فراهم و برآیندپژوهش با «ارزیابی به کمک پرسش‌های کرسول» به ‌تایید مشارکت‌کنندگان رسید. هدف پژوهش روشن‌کردن زمینه‌سازهای ناکارایی طرح‌های جامع شهری است و یافته‌های پژوهش که به ترتیب اهمیت در 10 زمینه‌ی «ساختار کلان برنامه‌ریزی شهری ایران» ساختارهای «سیاسی»، «حقوقی و قوانین»، «اداری و تشکیلاتی»، «تصمیم‌گیری»، «برنامه‌ریزی شهری»، «راهبری»، «قدرت»، «ارزیابی» و «پایش و دیده‌بانی» در چارچوب «ساختارهای برنامه‌ریزی شهری ایران» مقوله‌بندی شد، نشان داد که مهم‌ترین زمینه‌سازهای ناکارایی به ترتیب هر ساختار «نبود زبان مشترک برنامه‌ریزی»، «ضعف در سیاست‌سازی و سیاست‌گذاری»، «نبود ساختار حقوقی یکپارچه»، «ساختار سازمانی نامتناسب»، «نظام تصمیم‌گیری متمرکز»، «الگوی برنامه‌ریزی جامع سازگار نشده»، «ناسازگاری سامانه‌ی راهبری»، «دخالت نابجای عناصر قدرت»، «نبود ساختار ارزیابی» و «ناکارآمدی ساختار پایش و دیدبانی» است و کاربست شیوه و الگوی برنامه‌ریزی کنونی که با محیط برنامه‌ریزی ایران، ناسازگاری دارد نیز پیامد آن است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


اجلالی، پ.، رفیعیان، م.، و عسگری، ع. (1395). نظریه برنامه‌ریزی: دیدگاه‌های سنتی و جدید. چاپ 4. تهران: آگه.
احسن، م. (1382). مجموعه قوانین و مقررات شهرسازی، از آغاز تا پایان سال 1378. جلد 1. تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران.
الیاس‌زاده‌مقدم، ن. (1390). بررسی و امکان‌سنجی جایگزینی الگوی برنامه‌ریزی ساختاری- راهبردی با الگوی برنامه‌ریزی جامع شهری در ایران: مطالعه‌ای تطبیقی- مقایسه‌ای. معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، 4(6)، 48-35.
آرکی‌بوجی، ف. (1392). نظریه برنامه‌ریزی: از مباحثه سیاسی تا بازسازی روش‌شناختی [ب. ملک‌پوراصل، ترجمه فارسی]. تهران: آرمان‌شهر.
آلمندینگر، ف. (1389). نظریه‌ برنامه‌ریزی [ا. بهمن‌تیموری، ترجمه فارسی]. تهران: آذرخش.
براتی، ن. (1385). چالش‌های رودرروی شهرسازی در ایران در آستانه قرن 21. باغ‌نظر، 3(6)، 29-5.
پارسی‌پور، ح.، و ضیاء‌توانا، م. ح. (1392). پست‌مدرنیسم و شهر با تأکید بر الگوها و طرح‌های برنامه‌ریزی شهری. پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 4(13)، 76-57.
پورمحمدی، م. ر.، حسین‌زاده‌دلیر، ک.، قربانی، ر.، و زالی، ن. (1389). مهندسی مجدد فرآیند برنامه‌ریزی با تأکید بر کاربرد آینده‌نگاری. فصلنامه جغرافیا و توسعه، 8(20)، 58-37.
جمهیری، م.، ذبیحی، ح.، و ماجدی، ح. (1387). نظام اجرایی حلقه مفقوده برنامه‌های شهری در ایران، تحلیلی بر نظام اجرایی طرح‌ها و برنامه‌های توسعه شهری. علوم و تکنولوژی محیط‌زیست، 10(2)، 98-87.
حسین‌زاده‌دلیر، ک.، پورمحمدی، م. ر.، و سلطانی، ع. ر. (1389). بررسی عوامل مؤثر در ناکارآمدی طرح‌های جامع شهری ایران (مطالعه موردی؛ طرح‌جامع تبریز). جغرافیا و برنامه‌ریزی، 15(31)، 151-131.
دانایی‌فرد، ح.، و امامی، س. م. (1386). استراتژی‌های پژوهش کیفی: تأملی بر نظریه‌پردازی داده‌بنیاد. اندیشه مدیریت راهبردی، 1(2)، 97-69.
دانشپور، س. ع.، بهزادفر، م.، برک‌پور، ن.، و شرفی، م. (1395). محیط برنامه‌ریزی مشارکتی؛ ارائه مدل مفهومی برای تحلیل عوامل مؤثر بر مشارکت شهروندان در برنامه‌ریزی. نامه‌ معماری و شهرسازی، 9(18)، 42-23.
دف‍ت‍ر ف‍ن‍ی‌ س‍ازم‍ان‌ ب‍رن‍ام‍ه‌ و ب‍ودج‍ه. (1369). قرارداد تهیه طرح‌های توسعه و عمران، حوزه نفوذ و تفصیلی شهرها، ق‍رارداد ت‍ی‍پ‌ ش‍م‍اره‌ 12. چاپ 2. ت‍ه‍ران‌: ان‍ت‍ش‍ارات‌ س‍ازم‍ان‌ ب‍رن‍ام‍ه‌ و ب‍ودج‍ه.
رستمی، م. ب.، مخبردزفولی، م. ر.، و دهقان، ن. (1395). ارائه الگوی پیاده سازی نقشه جامع علمی کشور بر اساس رویکرد پارادیمی روش نظریه مبنایی. مطالعات راهبردی سیاستگذاری عمومی، 6(20)، 145-161.
رضویان، م. ت.، و خزائی، م. (1390). اثرات پوزیتیویسم منطقی بر جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری. نمونه: شهرهای ایران از سال‌های (1300-1390). فصلنامه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری چشم‌انداز زاگرس، 3(10)، 129-149.
رفیعیان، م.، و جهانزاد، ن. (1394). دگرگونی اندیشه در نظریه برنامه‌ریزی. تهران: آرمان‌شهر.
سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور. (1394). دستورالعمل تهیه، تصویب، اجرا و پایش برنامه عملیات نوسازی و عمران و اصلاحات شهر (برنامه راهبردی عملیاتی شهر و شهرداری). قابل دسترس در https://sko.ir/dorsapax/FileManager/UserFiles/Sub_19/Stratgic%20Shahrdari429.pdf
شریف‌زادگان، م. ح.، و شفیعی، ا. (1394). برنامه‌ریزی ارتباطی به‌عنوان رویکرد پیشنهادی برای برنامه‌ریزی شهری در مقیاس محلات (در محله فرحزاد شهر تهران). رفاه اجتماعی، 15(56)، 313-281.
شفیعی‌دستجردی، م. (1392). نوسازی بافت‌های فرسوده و ضرورت تغییر نگرش در تهیه و اجرای طرح‌های جامع و تفصیلی (نمونه موردی: شهر اصفهان). باغ‌ نظر، 10(24)، 104-91.
صالحی، ا. (1385). نقش ضوابط و مقررات شهرسازی در تحقق شهر خوب و توسعه پایدار شهری. محیط‌شناسی، 32(40)، 62-51.
صرافی، م.، توکلی‌نیا، ج.، و چمنی‌مقدم، م. (1393). جایگاه برنامه‌ریز در فرآیند برنامه‌ریزی شهری ایران. مطالعات شهری، 3(12)، 32-19.
عباس‌زادگان، م.، و رضوی، ح. (1385). اتخاذ رویکردی نوین برای طرح‌های توسعه شهری. هنرهای زیبا، 28(28)، 22-15.
عبدی‌دانشپور، ز. (1396). درآمدی بر نظریه‌های برنامه‌ریزی با تأکید ویژه بر برنامه‌ریزی شهری. تهران: دانشگاه شهید بهشتی، مرکز چاپ و انتشارات.
عندلیب، ع. ر. (1388). نهاد برنامه‌ریزی توسعه شهری تهران: گذشته، حال، آینده (قسمت دوم). نشریه علمی منظر، 1(2)، 54-60.
فرجی ملایی، ا.، و حاتمی‌نژاد، ح. (1390). امکان‌سنجی اجرای طرح‌های استراتژی توسعه شهری (CDS) در ایران. مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه‌ای، 2(8)، 76-55.
فرهنگی، ع. ‌ا.، کروبی، م.، و صادق‌وزیری، ف. (1394). نظریه داده‌بنیاد کلاسیک؛ شرح مراحل تولید نظریه مرکز ثقلی هویت برند توریسم سلامت ایران. مدیریت بازرگانی، 7(1)، 162-145.
فریورصدری، ب. (1393). تحولات طرح‌ریزی شهری ایران در دوران معاصر. تهران: آذرخش.
کاظمیان، غ. ر.، و جلیلی، م. (1394). تحلیل قدرت ذینفعان کلیدی در فرآیند سیاست‌گذاری طرح‌جامع تهران (1390-1378). نامه معماری و شهرسازی، 8(15)، 158-139.
ماجدی، ح. (1391). نظریه تهیه طرح‌های ساختاری- راهبردی (ناحیه‌ای و محلی). هویت شهر، 6(11)، 26-17.
ملک‌پور اصل، ب.، علی‌محمدی، م.، و کاتوزیان، ص. (1391). زمینه‌های مطرح در برنامه‌ریزی راهبردی برای تجدید حیات شهری و مقایسه تطبیقی چارچوب نظری و الزامات به‌کارگیری آن در برنامه‌ریزی راهبردی- ساختاری شهر تهران. هفت شهر، 3(42-41)، 57-36.
Abbaszadegan, M., & Razavi, H. (2007). [New approach to urban development plans (Persian)]. Honar-ha-ye Ziba, 28(28), 15-22. https://jhz.ut.ac.ir/article_17079.html
Abdi Daneshpour, Z. (2017). [An introduction to planning theories with special emphasis on urban planning (Persian)]. Tehran: Shahid Beheshti University. Printing & Publishing Center. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/5610209
Ahsan, M. (2003). [Collection of urbanism laws and regulations, from the beginning to the end of 1378 (Persian)]. Vol. 1. Tehran: Urbanism and Architecture Research Centre. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/696449
Allmendinger, P. (2010). Planning theory [E. Bahman Teymoori, Persian Trans]. Tehran: Azarakhsh. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/2001150
Andalib, A. R. (2009). [Tehran urban development planning institution: Past, present and future (part 2) (Persian)]. Manzar, the Scientific Journal of Landscape, 1(2), 54-60. http://www.manzar-sj.com/article_243.html
Archibugi, F. (2013). Planning theory: From the political debate to the methodological reconstruction [B. Malekpour Asl, Persian Trans]. Tehran: Armanshahr. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/3221944
Barati, N. (2006). [Challenges have to be faced in the context of urbanism in Iran at the beginning of the 21th century (Persian)]. The Monthly Scientific Journal of Bagh-e Nazar, 3(6), 5-29. http://www.bagh-sj.com/article_70.html
Cullingworth, B., & Caves, R. W. (2014). Planning in the USA: Policies, issues, and processes. 4th Ed. London: Routledge. https://books.google.com/books?id=-eMvygAACAAJ&dq
Danaiefard, H., & Emami, S. M. (2008). [Strategies of qualitative research: A reflection on grounded theory (Persian)]. Strategic Management Thought, 1(2), 69-97. http://ensani.ir/fa/article/180236/
Daneshpour, S. A., Behzadfar, M., Barakpour, N., & Sharafi, M. (2017). [Participatory planning environment: A conceptual model for analysis of effective factors in citizen participation in planning (Persian)]. Journal of Architecture and Urban Planning, 9(18), 23-42. [DOI:10.30480/AUP.2017.510]
Ejlali, P., Rafeeian, M., & Asgari, A. (2016). [Planning theory: Traditional and new perspectives (Persian)]. 4th Ed. Tehran: Agah. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/2534306
Elyaszadeh Moghaddam, N. (2011). [Surveying and feasibility of replacement of structural-strategic model with urban comprehensive planning model in Iran (Persian)]. Armanshahr Architecture & Urban Development, 4(6), 35-48. http://www.armanshahrjournal.com/article_32670.html
Fainstein, S. S., & DeFilippis, J. (2016). Readings in planning theory. 4th Ed. Hoboken: John Wiley & Sons, Ltd. [DOI:10.1002/9781119084679]
Faludi, A. (1973). Planning theory (progress in planning). Oxford: Pergamon Press.
Faraji Mollaie, A., & Hatami Nejad, H. (2011). [Feasibility to implementing City Development Strategy (CDS) in Iran (Persian)]. Urban Regional Studies and Research, 2(8), 55-76. https://urs.ui.ac.ir/article_19981.html
Farhangi, A. A., Karoubi, M., & Saadeghvaziri, F. (2015). [Classic grounded theory; description of generating gravity center of Iranian health tourism brand identity theory (Persian)]. Journal of Business Management, 7(1), 145-62. [DOI:10.22059/JIBM.2015.52324]
Farivar Sadri, B. (2014). [Iran urban planning Developments in contemporary era (Persian)]. Tehran: Azarakhsh. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/3535367
Ferreira, A., Sykes, O., & Batey, P. (2009). Planning theory or planning theories? The hydra model and its implications for planning education. Journal for Education in the Built Environment, 4(2), 29-54. [DOI:10.11120/jebe.2009.04020029]
Hosseinzadeh Dalir, K., Pourmohammadi, M. R., & Soltani, A. R. (2010). [The survey of Iran urban comprehensive plan problems (Case study: Tabriz comprehensive plan) (Persian)]. Geography and Planning, 15(31), 131-51. https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?id=147289
Jamhiri, M., Zabihi, H., & Majedi, H. (2008). [Implementation system of the missing cycle in urban development plans (Persian)]. Journal of Environmental Science and Technology, 10(2), 87-98. http://jest.srbiau.ac.ir/article_249.html
Kazemian, G. R., & Jalili, M. (2015). [Key stakeholders power analysis of policy making process in Tehran’s strategic-structural (comprehensive) plan (1999-2011) (Persian)]. Journal of Architecture and Urban Planning, 8(15), 139-158. [DOI:10.30480/AUP.2015.15]
Majedi, H. (2012). [Structural-strategic planning theory (Persian)]. Hoviatshahr, 6(11), 17-26. http://hoviatshahr.srbiau.ac.ir/article_1388.html
Malekpour Asl, B., Alimohammadi, M., & Katoozian, S. (2012). [Areas in strategic planning for urban revitalization and comparative comparison of theoretical framework and requirements for its application in strategic-structural planning of Tehran (Persian)]. Haftshahr, 3(41-42), 36-57. http://www.haftshahrjournal.ir/article_20488.html
Iran’s Municipalities and Village Administrators. (2015). [Instructions for preparing, approving, implementing and monitoring the city’s renovation, development and reform operations plan (strategic-operational plan of the city and municipality) (Persian)]. Retrieved from https://sko.ir/dorsapax/FileManager/UserFiles/Sub_19/Stratgic%20Shahrdari429.pdf
Parsipoor, H., & Zieatavana, M. H. (2013). [Postmodernism and city with emphasis on urban designing and planning patterns (Persian)]. Journal of Research and Urban Planning, 4(13), 57-76. http://jupm.miau.ac.ir/article_4.html
Pilehvar, A. A., & Kamali, N. (2010). The government and urban structure unsustainability in Iran. WIT Transactions on Ecology and the Environment, 129, 41-52. [DOI:10.2495/SC100041]
Pormohamadei, M. R., Hosseinzadeh Dalir, K., Ghorbani, R., & Zali, N. (2010). [Re-engineering the planning process with an emphasis on the application of foresight (Persian)]. Geography and Development Iranian Journal, 8(20), 37-58. [DOI:10.22111/GDIJ.2010.595]
Rafieian, M., & Jahanzad, N. (2015). [The thought transformation on planning theory (Persian)]. Tehran: Armanshahr. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/3834594
Razavian, M. T., & Khazaee, M. (2012). [The effects of logical positivism in geography and urban planning sample: Cities in Iran (1300-1390) (Persian)]. Geographical Journal of Chashmandaz-e-Zagros, 3(10), 129-49. https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?id=219889
Rostami, M. B., Mokhber Dezfouli, M. R., & Dehghan, N. (2016). [Implementing a practical model of iran’s comprehensive scientific map based on paradigmatic grounded theory approach (Persian)]. Strategic Studies of Public Policy, 6(20), 145-61. http://sspp.iranjournals.ir/article_23300.html
Salehi, I. (2007). [The role of urban planning rules and regulations in the realization of a good city and sustainable urban development (Persian)]. Journal of Environmental Studies, 32(40), 51-62. https://jes.ut.ac.ir/article_18035.html
Sarrafi, M., Tavakoli Nia, J., & Chamani Moghaddam, M. (2014). [Planners’ position in the Iranian urban planning process (Persian)]. Motaleate Shahri, 3(12), 19-32. http://urbstudies.uok.ac.ir/article_10945.html
Shafie Dastjerdy, M. (2013). [Renovation of deteriorated areas and the necessity of reorientation in preparation and execution of master and detailed plans a case study: The master and detailed plan of Isfahan city (Persian)]. The Monthly Scientific Journal of Bagh-e Nazar, 10(24), 91-104. http://www.bagh-sj.com/article_2700.html
Sharifzadegan, M. H., & Shafiee, A. (2015). [Communicative planning as new approach for community planning (Case study: Tehran, Farahzad community) (Persian)]. Social Welfare Quarterly, 15(56), 281-313. http://refahj.uswr.ac.ir/article-1-2081-en.html
Technical office of Planning and Budget Organization. (1990). [Contract for preparation of development plans, sphere of influence and detailed cities, the contract of brigade 12 (Persian)]. 2nd Ed. Tehran: Planning and Budget Organization Publishing. https://sama.mporg.ir/sites/publish/SitePages/ZabetehView.aspx?mdid=3706