تاثیر دولت رانتیر بر فرایند خصوصی سازی؛ مطالعه موردی ایران بعد از انقلاب(1357 - 1397)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای علوم سیاسی، گرایش مسایل ایران، دانشگاه تربیت مدرس

2 دانشیار گروه علوم سیاسی دانشگاه تربیت مدرس

3 دانشیار گروه اقتصاد دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

مقالۀ پیشِ رو درصدد است تا تأثیر دولت رانتیر بر فرایند خصوصی­سازی در ایران بعد از انقلاب سال 1357 را بررسی کند. در این راستا، سهم بودجه­ای شرکت­های دولتی از کل بودجه کشور به عنوان شاخص خصوصی­سازی و وابستگی چهل درصدی دولت به رانت حاصل از منابع طبیعی به عنوان شاخص دولت رانتیر در نظر گرفته شده است. بر این اساس پرسش اصلی مقاله عبارت است از این­که دولت رانتیر چه تأثیری بر فرایند خصوصی­سازی در ایران بعد از انقلاب داشته است؟ در پاسخ به این پرسش، فرضیۀ مقالۀ حاضر بدین صورت است که دولت رانتیر در ایران پساانقلاب از طریق دو مؤلفۀ افزایش حجم بودجۀ عمومی دولت و افزایش مقررات‌گذاری، در تلفیق با اصل 44 قانون اساسی، اندازۀ دولت را در اقتصاد بزرگ کرده است و در نتیجه، منجر به ناکامی خصوصی‌سازی شده است. ماهیت این مقاله کیفی، روش آن توصیفی‌ـ‌تحلیلی، رویکرد به­کارگرفته‌شده اقتصاد سیاسی و ابزار گردآوری اطلاعات از نوع کتابخانه‌ای (اسنادی) است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


آبراهامیان، یرواند.1390. تاریخ ایران مدرن. ترجمۀ محمد ابراهیم فتاحی. چاپ 6. تهران: نشر نی.
آبراهامیان، یرواند. 1389. «چرا جمهوری اسلامی دوام آورده است؟». ترجمۀ محمد کریمی. نشریۀ مطالعات تاریخی. سال هفتم. شمارۀ 28. صص 202-211.
آموزگار، جهانگیر. 1371. «کارنامۀ اقتصاد ایران پس از انقلاب». فصلنامۀ ایران‌نامه. شمارۀ 40. صص 747-764.
احمدی­امویی، بهمن. 1382. اقتصاد سیاسی جمهوری اسلامی. تهران: گام نو.
استیگلیتز، جوزف. 1387. جهانی­سازی و مسائل آن. ترجمۀ حسن گلریز. چاپ 4. تهران: نشر نی.
اشرف، احمد. 1359. موانع تاریخی رشد سرمایه‌داری در ایران: دورۀ قاجاریه. تهران: نشر زمینه.
بانک صنعت و معدن. تاریخچۀ بانک. قابل دسترسی در: http://www.bim.ir/Bank-History/default.bim.
بانک مرکزی. 1385. اندازۀ دولت در اقتصاد ایران، مجموعۀ پژوهش­های اقتصادی، ادارۀ بررسی­ها و سیاست­های اقتصادی. به کوشش حسین بازمحمدی و اکبر چشمی. قابل دسترسی در: www.cbi.ir/page/4128.aspx
بانک مرکزی. بانک اطلاعات سری‌های زمانی اقتصادی  قابل دسترس در: https://tsd.cbi.ir/Display/Content.asp [09/11/1396].
بهداد، سهراب و فرهاد نعمانی. 1393. طبقه و کار در ایران. ترجمۀ محمود متحد. چاپ 2. تهران: نشر آگاه.
بهکیش، محمدمهدی. 1380. اقتصاد ایران در بستر جهانی شدن. تهران: نشر نی.
پسران، محمد هاشم و دیگران. 1391. «صادرات نفت و اقتصاد ایران». فصلنامۀ پژوهش‌های پولی‌ـ‌بانکی. سال چهارم. شمارۀ 12. صص 1-18.
تقوی، مهدی. 1373. «خصوصی‌سازی در برنامۀ اول توسعۀ اقتصادی جمهوری اسلامی ایران». فصلنامۀ تحقیقات مالی. شمارۀ 4. صص 35-71.
جعفری صمیمی، احمد و یوسف محنت­فر. 1387. «بررسی خصوصی‌سازی و اصل 44 قانون اساسی در اقتصاد ایران». فصلنامۀ پژوهش‌ها و سیاست‌های اقتصادی. شمارۀ 48. صص 85-106.
حاجی یوسفی، امیرمحمد. 1378. دولت، نفت و توسعۀ اقتصادی در ایران، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
خضری، محمد و محسن رنانی. 1383. «رانت‌جویی و هزینه‌های اجتماعی آن». دوفصلنامۀ نامۀ مفید. شمارۀ 45. صص 45-80.
دین پرست، فائز و علی ساعی. 1391. «دولت رانتیر و سیاست‌گذاری توسعه: تحلیل موانع توسعۀ اقتصاد ملی در ایران (1368- 1384)». دوفصلنامۀ جامعه‌شناسی تاریخی. دورۀ چهارم. شمارۀ 2. ‏صص 47-86.
رتبه‌بندی صندوق ذخیرۀ ارزی در کشورهای مختلف، قابل دسترس در:
 https://www.swfinstitute.org/sovereign-wealth-fund-rankings/
سازمان بازرسی کل کشور. «کمتر از %۱۸ از واگذاری‌های اصل ۴۴ به بخش خصوصی بوده است». تاریخ خبر: سه شنبه ٤ مهر ١٣٩٦،  قابل دسترس در:
https://www.bazresi.ir/index.aspx?fkeyid=&siteid=1&pageid=616&newsview=2670
سازمان خصوصی­سازی. آمار عملکرد واگذاری سهام و دارایی بنگاه­های مشمول واگذاری توسط سازمان خصوصی­سازی. قابل دسترس در:
 http://www.ipo.ir/uploads/1_88_1526791601461_g4.pdf
سازمان خصوصی­سازی. تاریخچۀ سازمان خصوصی‌سازی. قابل دسترس در: http://www.ipo.ir/index.jsp?fkeyid=&siteid=1&pageid=138
شقاقی، وحید و دیگران. 1394. «ارزیابی فرایند خصوصی‌سازی در راستای سیاست‌های کلی اصل 44 قانون اساسی (ارتقای سهم بخش خصوصی در اقتصاد ایران)». فصلنامۀ سیاست‌های راهبردی و کلان. سال سوم . شمارۀ 11. 14 صفحه. از صفحه 49 تا 62.
عظیمی(آرانی)، حسین. 1381.« مناسبات اقتصادی طراحی­شده در قانون اساسی». در: اقتصاد ایران: توسعه، برنامه‌ریزی، سیاست و فرهنگ (مجموعۀ مقالات و سخنرانی ها). به کوشش خسرو نورمحمدی. تهران: نشر نی.
عظیمی، حسین. 1382. «چالش‌های توسعۀ صنعتی در ایران». فصلنامۀ راهبرد. شمارۀ 30. صص 166-190.
عیسوی، چارلز. 1362. تاریخ اقتصادی ایران. ترجمۀ یعقوب آژند. تهران: نشر گستره.
فوران، جان.1380. مقاومت شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران از سال 1500 میلادی مطابق با 879 شمسی تا انقلاب. ترجمۀ احمد تدین. چاپ 3. تهران: خدمات فرهنگی رسا.
قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران: قانون اساسی مصوب 1358 اصلاحات و تغییرات و تتمیم قانون اساسی مصوب 1368. تدوین: جهانگیر منصور. 1387. چاپ 63. تهران: نشر دوران.
کاتوزیان، محمدعلی. 1372. اقتصاد سیاسی ایران از مشروطیت تا پایان سلسلۀ پهلوی. ترجمۀ محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی. چاپ 3. تهران: نشر مرکز.
کارشناس، مسعود. 1382. نفت، دولت و صنعتی شدن در ایران، ترجمۀ یوسف حاجی­عبدالوهاب و علی اصغر سعیدی. تهران: گام نو.
کارشناس، مسعود وحسن حکیمیان. 1384. «نفت، تنوع اقتصادی و فرایند دموکراتیک در ایران».  فصلنامۀ گفتگو. شمارۀ 45. صص 49-78.
کارل، تری­لین. 1393. معمای فراوانی: رونق‌های نفتی و دولت­های نفتی. ترجمۀ جعفر خیرخواهان. چاپ 4. تهران: نشر نی.
لوچیانی، جیاکومو. «درآمد ثابت نفتی: بحران مالی دولت و گرایش به دموکراسی». فصلنامۀ خاورمیانه. تابستان 1374. شمارۀ 5. صص 423-462.
مالونی، سوزان. 1382. «بنیادهای موازی دولت و چالش توسعه در ایران». فصلنامۀ گفتگو. شمارۀ 39. صص 7-38.
مرکز پژوهش­های مجلس شورای اسلامی. 1378. ارزیابی فرایند خصوصی­سازی در برنامه­های اول و دوم، (کد گزارش 2404262). قابل دسترس در: http://rc.majlis.ir/fa/report/download/729519
مشتاق، حسین خان. 1386. رانت­ها، رانت­جویی و توسعۀ اقتصادی، ترجمۀ محمد خضری. تهران: پژوهشکدۀ مطالعات راهبردی.
میرترابی، سعید و دیگران. 1395. «علل قابلیت‌های متفاوت دولت‌های توسعه‌گرا و رانتیر در کمک به روند توسعه». فصلنامۀ مطالعات اقتصاد سیاسی بین‌الملل. شمارۀ 2. صص 9-36.
نیلی، مسعود و محسن کریمی. 1396. برنامه­ریزی در ایران 1316-1356: تحلیلی تاریخی؛ با تمرکز بر تحولات نقش و جایگاه سازمان برنامه و بودجه. چاپ 2. تهران: نشر نی.
نیلی، مسعود و همکاران. 1396. اقتصاد ایران: چگونگی گذار از ابرچالش­ها (خلاصۀ طرح جامع مطالعات اقتصاد ایران). تهران: موسسۀ عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه­ریزی.
وزارت امور اقتصاد و دارائی. 1382. ارزیابی عملکرد سیاست خصوصی‌سازی در ایران. دبیرخانۀ کمیتۀ تخصصی معاونت امور اقتصادی. تهران: انتشارات پایگان.
وزارت امور اقتصاد و دارائی. 1383. ربع قرن نشیب و فراز: بررسی تحولات اقتصادی کشور طی سال­های 1358-1382. گروه کارشناسان معاونت امور اقتصادی. تهران: انتشارات پایگان.
هانت، دایانا. 1395. نظریه­های اقتصادی توسعه (تحلیلی از پارادایم­های رقیب). ترجمۀ غلامرضا آزاد (ارمکی). چاپ 4. تهران: نشر نی.
Barro, Robert J. 1999. "Determinants of Democracy". Journal of Political Economy. Vol. 107. No. S6. pp. S158-S183. Available at: https://www.jstor.org/stable/10.1086/250107
Beblawi, Hazem. 1987. The Rentire State in the Arab World in The Rentire State. Edited by Hazem Beblawi and Giacomo Luciani. London. Croom Helm.
Bharier, Julian. 1971. Economic Development in Iran :1900-70. London. Oxford University Press.
Crystal, Jill. 1990. Oil and Politics in the Gulf: Rulers and Merchants in Kuwait and Qatar. Cambridge University Press.
Ehteshami, Anoushiravan. 2002 .After Khomein : The Iranian Second Republic . London.  Rotledge Press.
Friedman, Thomas L. 2006. "The First Law of Petropolitics". Foreign Policy. No. 154. pp. 28-36. Available at: https://www.jstor.org/stable/25462032
Katouzian, Homa. 2010. The Persians: ancient, medieval, and modern Iran . Yale University Press Publications. Keddie, Nikki R. 2006. Modern Iran: Roots and Results of Revolution. Yale University Press.
Luciani, Giacomo. 1987. Allocation vs. Production States: A Theoretical Framework, In the Rentire State. Edited by Hazem Beblawi and Giacomo Luciani. London. Croom Helm.
Mahdavy, Hossein. 1970. "The Pattern and Problems of Economic Development in Rentier States: The Case of Iran". in Studies in the Economic History of the Middle East. Edited by M.A. Cook. London. Oxford University Press.
Mikdashi, Zahir. 1966. A Financial Analysis of Middle Eastern Oil Concession: 1901-65. Frederick A.Praeger Publisher.
Pesaran, M.H. 1985. Economic Development and Revolutionary Upheavals in Iran, in IRAN: A Revolution in Turmoil. Edited by Haleh Afshar. London . The Macmillan Press LTD.
Skocpol, Theda. 1982. "Rentier State and Shi'a Islam in the Iranian Revolution". Theory and Society. Vol. 11. No. 3 pp. 265-283 .
World Bank. 2003. Iran Medium Term Framework for Transition Converting Oil Wealth to Development, Social and Economic Development Group Middle East and North Africa Region. Report No. 25848-IRN. Available At: http://documents.worldbank.org/curated/en/521011468771291547/pdf/multi0page.pdf