تحلیل اثر جهانی¬شدن بر شاخص کیفیت زندگی QOL براساس تخمین پنل دیتا برای کشور‌های صادر کننده¬ی نفت

مقدمه

جهانی­شدن از پدیده‌‌های مهم دنیای امروز است که البته قدمتی به درازای تاریخ بشریت دارد و اکنون در سیر تکاملی خود به رشد نسبتاً کافی رسیده است. تاکنون تعاریف متعددی از مفهوم جهانی­شدن ارائه گردیده، اما هنوز تعریفی جامع و فراگیر و مقبول همگان حاصل نشده است و هر یک از محققان و صاحب­نظران با تکیه بر برخی از ابعاد گوناگون فرایند جهانی­شدن تعریفی خاص از آن ارائه داده­اند. صندوق بین­المللی پول (IMF) جهانی­شدن را «رشد وابستگی متقابل اقتصادی کشورها در سراسر جهان از طریق افزایش حجم و تنوع مبادلات کالا و خدمات و جریان سرمایه در ماوراء مرزها و همچنین از طریق پخش گسترده‌تر و سریع‌تر تکنولوژی» می‌داند (بهکیش،1380: ص. 25). گلدین آن را تعامل فرامرزی ساده می‌داند . (Goldin and Reinert, 2007) بردهان معتقد است جهانی­شدن فرایندی است که به همه چیز برای همه کس منتهی خواهد شد  (Bardhan, 2006). نوریس جهانی­شدن را یکی­شدن اقتصاد، فرهنگ، حکمرانی و فنّاوری‌های ملی­ای می­داند که منجر به روابط پیچیده و در هم تنیده خواهد شد( (Norris 2000: 155. کوهین و نای جهانی­شدن را نتیجه‌ای می­دانند که از تکمیل 3 فرایند شامل­ جهانی شدن اقتصادی، جهانی­شدن سیاسی و جهانی­شدن اجتماعی به­دست می‌آید(Keohane and Nye , 2000: 4). کلارک جهانی­شدن را فرایند ایجاد شبکه­ی ارتباطی فراقاره‌ای می­داند که واسطه­ی انتقال جریان‌های متنوعی از افراد، دانش، کالا، سرمایه و ایده‌ها است(Clark 2000: 86). جدا از توافق بر تعریفی جامع برای جهانی شدن، در بررسی آن می­توان از دو روی­کرد استفاده کرد. در روی­کرد نخست جهانی شدن از طریق ماهیت و سازوکار بررسی می­شود. این روی­کرد از بعد نظری جهانی­ شدن را بررسی کرده و پیامدهای احتمالی آن را بیان می‌کند. در روی­کرد دوم جهانی شدن از طریق تمرکز بر آثار محقق­شده­ی آن در کشورها بررسی می­شود. در این روی­کرد با جمع‌آوری شواهد پیامدهای به­وجودآمده را بررسی و تحلیل می­کنند. در این مقاله از روی­کرد دوم استفاده شده است. سوال اصلی تحقیق این است که ایا قرایند جهانی شدن بر شاخص توسعه انسانی در کشورهای در حال توسعه  صادر کننده نفت اثر معنادار دار دارد؟ در ادامه تحقیق ابتدا مبانی نظری تحقیق بیان می­گردد سپس به سابقه­ی تحقیق پرداخته می­شود. در ادامه مدل استفاده ­شده و متغیرهای آن معرفی شده و در آخر نتایج تحقیق و تحلیل آن ارائه می‌شود.

مبانی نظری و مدل تحقیق

فرایند جهانی­شدن به چند طریق می­تواند بر وضعیت کشور‌ها اثر بگذارد. این فرایند با کاهش تعرفه‌‌ها و مالیات بر واردات به­خصوص از مجرای توافق­های بین­المللی مانند GATT و WTO جریان تجارت را بر اساس مزیت‌‌های نسبی بین کشور‌ها گسترش خواهد داد. رشد تجارت بر اساس اصول تجارت آزاد و باز به ایجاد رقابت بیشتر بین کشور‌ها و بنگا‌ه‌‌ها در سطح جهان کمک خواهد کرد. لذا در بلندمدت شاهد کاهش قیمت‌‌ها در بازار رقابتی خواهیم بود. در نتیجه استراتژی‌‌های نجات­بخش مانند کاهش هزینه‌‌های تولید و افزایش کارایی و بهره­وری تولیدی و مدیریتی در اولویت قرار گرفته و به­مرور منجر به تقویت کارایی تولیدی شده و از این طریق به بالندگی آن کشور در طول زمان کمک می­کند (Grennes, 2003). از سوی دیگر کارگرانی که در اثر کاهش هزینه‌‌ها هر روز با پیشنهاد دستمزد کمتر روبه­رو می‌شوند مجبور به ارتقای دانش و کارایی شخصی خود می‌شوند؛ امری که در نهایت به رشد اقتصادی منجر شده و به نفع کل اقتصاد تمام می‌شود. به­علاوه با انتقال فنّاوری و صنعت پیشرفته به کشور‌های درحال­توسعه نابرابری جهانی ناشی از تفاوت‌های فنّاورانه کاهش می‌یابد. البته در این بین برخی جهانی­شدن را فرایندی مؤثر ولی ناکافی می­دانند. برای مثال بازشدن تجارت یک کشور بدون تقویت حمل­ونقل داخلی و بنادر نمی‌تواند به رشد مطلوبی بینجامد (Stiglitz, 2004). براساس نظریه­ی سرجی و دیگران در مورد سازوکار اثرگذاری جهانی­شدن بر کیفیت زندگی QOL، تحرک جهانی کالا و خدمات منجر به ایجاد فرصت شغلی بیشتر در بخش‌‌های مزیت­دار شده و درآمد‌‌ها را در بخش صادراتی افزایش و قیمت کالای وارداتی را کاهش خواهد داد. لذا قدرت خرید کشور‌های صادر کننده را افزایش داده و از این طریق به بهبود کیفیت زندگی در این کشور‌ها کمک خواهد کرد (Sirgy et al, 2004:288). بدون شک کشوری که در ارتقای تبادلات سرمایه‌ای، تجاری و غیره با سایر کشور‌ها موفق‌تر باشد بخت بیشتری در افزایش رفاه اجتماعی­اش دارد. برای نمونه در بخش صنعت جریان ورودی فنّاوری جدید کارایی تشکیلاتی و مدیریتی بنگاه‌های داخلی را افزایش داده و علاوه بر درآمد بیشتر به کشور اجازه می­دهد با منابع آزاد شده به تولید کالا‌های فرهنگی بپردازد(ibid)  . هر دو مورد فوق به ارتقای QOL در کشور منجر خواهند شد. به­علاوه جهانی­شدن از سمت افزایش درآمد دولت می­تواند به تأمین مالی دولت‌ها برای انجام بهتر و وسیع­تر خدمات رفاهی و حمایتی و عمرانی کمک کند. البته نکته­ی قابل توجه تعطیلی بخش‌های غیر‌مزیتی و ایجاد بیکاری در این بخش‌‌ها است. امری که از لحاظ اقتصادی مهم­ترین اثر منفی جهانی­شدن محسوب می‌گردد. این آثار منفی را می­توان از طریق ایجاد بیمه­ی حمایتی و همچنین از طریق هدایت بخش‌های محذوف به سمت تولیدات مزیت‌دار کاهش داد.

انتخاب مدل این تحقیق بر اساس کار ساپکوتا SAPKOTA, 2011) ( و تسای
 (Tsai , 2007)  صورت گرفته است.

Log(HDI_it)= a + b1 log(GPC_it) + b2 log(PGR_it) + b3 log(TRA_it) +    b4 log(ICT_it) + b5 log(REM_it) + U_it

تعریف متغیر‌ها به شرح زیر است:

• HDI شاخص توسعه­ی انسانی،
• GPC تولید ناخالص داخلی سرانه،
• PGR میزان رشد جمعیت،
• TRA نسبت تجارت به تولید ناخالص ملی،
• ICT  مشترکان تلفن همراه در هر 100 نفر،
• REM دریافتی ناشی از کار شهروندان در خارج،

 اطلاعات تحقیق درخصوص تولید ناخالص داخلی سرانه، میزان رشد جمعیت، مشترکان تلفن همراه و دریافتی ناشی از کار در خارج از بانک جهانی و اطلاعات مربوط به HDI از سری زمانی شاخص توسعه­ی انسانی سازمان ملل متحد اخذ شده است.

در این مقاله کیفیت زندگی[1] (QOL ) به­عنوان متغیر وابسته انتخاب شده است. کیفیت زندگی نیز از اصطلاحات مبهم است که تعریف واحدی برای آن وجود ندارد. در حالت کلی QOL  را شدت درجه­انتخاب می‌دانند(SAPKOTA, 2011:8) . حق انتخاب بیشتر برای ساکنان یک کشور به معنای کیفیت بالاتر زندگی در آن کشور است. از آنجا که در گذشته انتخاب را بیشتر با رویکرد اقتصادی تعریف می‌کردند، برای مدت‌ها در تحقیقات صورت گرفته تولید ملی سرانه را به عنوان شاخص QOL می­دانستند. تولید ملی سرانه علی­رغم اهمیتی که دارد برای بیان وضعیت جنبه‌‌های غیر اقتصادی به­ویژه جنبه‌‌های اجتماعی QOL ناکافی به نظر می‌رسید لذا سازمان ملل برای رفع این نقص شاخص توسعه­ی انسانی[2] (HDI) را برای اندازه‌گیری همه جانبه­ی QOL معرفی کرد و آن را معیار مورد استفاده برای همه­ی کشور‌ها قرار داد و آمار مربوط به آن را همه ساله در گزارش آماری[3] (HDR) خود محاسبه و اعلام می­کند (UNDP[4] , 1990).

جدول 1: نحوه­ی محاسبه­ی شاخص HDI[5]

HDI بر اساس مهم­ترین اجزای دخیل در QOL یعنی عمر طولانی و سالم، تحصیلات و استاندار‌های مناسب زندگی بنا شده است. بنابراین HDI درواقع سطح QOL  هر کشور را بر اساس سه متغیر امید به زندگی، دانش و تولید ملی سرانه محاسبه می‌کند.

نمودار 1 نشان می­دهد که متوسط شاخص توسعه­ی انسانی برای 14 کشور درحال­توسعه در دو دهه­ی گذشته روند روبه­رشدی داشته است.

مهم­ترین جزءHDI  تولید سرانه­ی داخلی است. تولید سرانه­ی بالاتر، دایره­ی انتخاب بهتری برای مصرف­کننده فراهم می‌کند و این امکان را می­دهد که علاوه بر کمیت و تنوع، کیفیت نیز در انتخاب سبد مصرفی و خدمات مورد نیاز لحاظ شود. طبق تعریف، کیفیت زندگی (QOL) را ارتقای حق انتخاب افراد جامعه معرفی می­کنند(SAPKOTA (2011:8. شاخص HDI به­عنوان معیار اندازه‌گیری (QOL) نیز درواقع از ترکیب سه معیار درآمد سرانه و زندگی طولانی و سالم و تحصیلات تشکیل شده است. لذا درامد سرانه هم به­طور مستقیم بر HDI اثر دارد. همچنین با توجه به اینکه با افزایش درامد سطح بهداشت و تحصیلات جامعه نیز افزایش می‌یابد، درامد سرانه به­صورت غیر مستقیم از طریق بهبود بهداشت و تحصیلات افراد نیز بر HDI اثر دارد (Tsai,2007:12). علاوه­براین رشد درآمد سرانه از طریق افزایش درامد مالیاتی دولت به­طور غیر مستقیم به گسترش خدمات عمومی منجر شده و رضایت­مندی و رفاه عمومی ناشی از آن را افزایش می‌دهد.

نسبت تجارت به تولید ناخالص داخلی یکی از شاخص‌‌های پرکاربرد برای نشان­دادن پیشرفت جهانی­شدن است. طبق اکثر مدل‌های نظری و کاربردی رشد تجارت می‌تواند از طریق افزایش رقابت به رشد کارایی، ایجاد فرصت‌های شغلی در بخش‌های مزیت‌دار، افزایش درآمد دولت و انتقال فنّاوری و دانش به بهبود توسعه­ی انسانی منجر شودSeker, 2009)  (Bernard et al., 2007;.

رشد جمعیت نیز یکی از عوامل دخیل در توسعه­ی انسانی است. استنتاج ذهنی، همچنین مطالعات نظری ارتباط کوتاه­مدت بین رشد جمعیت یک کشور با سطح درآمد سرانه، توسعه­ی بهداشت و تندرستی، میزان کمّی و کیفی آموزش و تحصیلات را منفی می­داند. این وضعیت به­ویژه در کشور‌های درحال­توسعه و کمترتوسعه­یافته کاملاً مشهود است (Kelly and Schmitd, 1995) . البته این وضعیت در برخی موارد با توجه به شرایط کشور‌ها ازجمله اشتغال ناقص در سایر عوامل تولید (بیکار ماندن سایر عوامل ترکیبی یا نیروی کار) می­تواند برعکس باشد و در بلندمدت از طریق رشد اقتصادی به بهبود رفاه کمک کند (نجار زاده و راسخ، 99:1389).

گسترش فنّاوری ارتباطات و اطلاعات[6] (ICT) نیز از جدیدترین و سریع­ترین عوامل اثرگذار بر رشد اقتصادی و بهبود توسعه­ی انسانی محسوب می­گردد. ارتباطات امروزه از مرز خدمات رفاهی و اخباری فراتر رفته و در کنار رشد فنّاوری توانسته با صرفه­جویی در وقت، هزینه، گسترش علم و دانش، کاهش خطرها و ایجاد فرصت‌های تفریحی منجر به افزایش رفاه افراد جامعه شود. برای نمونه گسترش ضریب نفوذ تلفن، تلفن همراه، اینترنت و ماهواره علاوه بر خدمات اطلاع­رسانی توانسته از طریق واسطه شدن برای امور بانکداری غیر‌حضوری، دانشگاه‌های مجازی، امکان جست­وجو در بانک‌های علمی اطلاعاتی، بازی‌های رایانه­ای و نهایتاً تجارت الکترونیک به رشد و گسترش رفاه جامعه منجر شود. سازمان ملل در گزارش 2001 خود مطرح می‌کند که دخیل کردن ICT در راهبردهای رشد در کشور‌های درحال­توسعه باعث می­شود این کشور‌ها به نتایج بهتری از توسعه و رشد دست پیدا کنند(UN:HDR, 2001)  . برای آمار ICT از متغیر‌های گوناگونی از جمله ضریب نفوذ تلفن همراه استفاده می‌شود. در این تحقیق نیز همین متغیر به­عنوان نماینده­ی ICT انتخاب شده است.

یکی از شاخصه‌‌های جهانی­شدن افزایش میزان مسافرت‌ها و مهاجرت‌ها بین کشور‌های گوناگون است. از اصول جهانی­شدن و ایجاد بازار جهانی آزادبودن جابه­جایی عوامل تولید بین کشور‌ها است. در این فرایند کشور‌ها از موانع موجود در جابه­جایی نیروی کار می­کاهند و نیروی کار می­تواند به اشتغال در جایی مناسب­تر بپردازد. در مطالعات جهانی دریافتی کارگران در خارج  (remittance)به­عنوان شاخص نماینده­ی مهاجرت استفاده می­شود(SAPKOTA, 2011:8)  . نمودار 2 روند تغییر متوسط تولید سرانه، نسبت تجارت به تولید ناخالص داخلی، ICT و پرداختی به کارگران در خارج را برای 14 کشور مورد بررسی نشان می­دهد. در 2 دهه­ی اخیر همه­ی متغیر‌‌های فوق روند افزایشی داشته‌اند. علت کاهش در 2007 به بعد را می­توان به کاهش قیمت‌های فروش نفت بر اثر وقوع بحران‌های اقتصادی در کشور‌های پیشرفته که خریدار عمده­ی نفت محسوب می‌شوند نسبت داد.

نمودار2: متوسط تغییرات در 14 کشور صادرکننده­ی نفت

http://data.worldbank.org/data-catalog

   برای انجام این تحقیق از روش اقتصادسنجی پنل دیتا برای 14 کشور درحال­توسعه­ی صادرکننده­ی نفت استفاده شده است. از تخمین‌‌های سری زمانی غالباً در تحقیقات اقتصادی استفاده می­شود ولی به­دلیل کمبود اطلاعات یا مشکلات هم­خطی از اعتبار بالایی برخوردار نیستند. درمقابل روش‌های تخمین مقطعی برای مقایسه­ی کشور‌های مهم در یک مقطع زمانی خاص به­کار می‌رود که در این صورت مدل توانایی توضیح تغییرات در طول زمان را ندارد. در این تحقیق از روش پنل دیتا استفاده شده تا هم آثار مقطعی و هم آثار زمانی پوشش داده شود. برای انتخاب کشور‌ها تلاش شد کشور‌های شبیه ایران انتخاب گردد لذا سه ملاک 1) درحال­توسعه­بودن 2) صادرکننده­ی­نفت­بودن و 3) موجود بودن اطلاعات برای تفکیک استفاده گردید. در نهایت14 کشور با اطلاعات 19 ساله از 1991 تا 2009 برگزیده شد. اسامی کشور‌های انتخاب شده و رتبه­ی HDI  2010 آن­ها در جدول 2 آورده شده است.

جدول 2: کشورهای صادرکننده­ی نفت مورد بررسی

سابقه­ی تحقیق

جهانی­شدن مقوله‌ای پیچیده و چندوجهی است لذا امکان بررسی آثار آن در ابعاد گوناگون وجود دارد. از دیدگاه اقتصادی برخی پیامدهای جهانی­شدن را مضر می­دانند. درمقابل برخی برآن­اند نتایج مثبتی که جهانی­شدن به ارمغان می‌آورد بیشتر از پیامدهای منفی آن است. در تحقیقات مربوط به جهانی شدن از شاخص‌‌های متفاوتی مانند سرمایه­گذاری مستقیم خارجی  (FDI)[7]، نسبت تجارت به تولید ملی، جریان سرمایه یا شاخص‌های ترکیبی­ای مانند شاخص توسعه­ی انسانی یا ضریب نفوذ تلفن­همراه و اینترنت استفاده می­گردد. همچنین برای بررسی میزان تأثیرپذیری مواردی مانند نابرابری در فقر (دادگر وناجی ، 1382) ، رشد اقتصادی و نابرابری درآمدی (همان)، توزیع درآمد (Dreher , 2002)، درجه­ی دموکراسی (Li ,2003)  و درآمد دولت (Heinemann, 2000) لحاظ می­گردد.

هینمان در تحقیق خود نشان داده که رشد هزینه‌‌ها و درآمد‌های مالیاتی دولت در کشور‌های بیشترجهانی­شده کمتر شده است(ibid). دلار و کرای به روش پنل دیتا و با استفاده از شاخص تجارت نشان داده­اند جهانی­شدن اثر مثبتی بر رشد اقتصادی دارد Dollar and Kraay, 2004)). گرینوی و دیگران نیز با روش اقتصادسنجی ارتباط قوی بین تجارت و رشد را به­دست آوردند (Greenaway et al, 1999). کانادا با استفاده از شاخص حساب سرمایه نشان می­دهد که باز شدن مرز‌های کشور‌ها در فرایند جهانی شدن بر رشد کشور‌های درحال­توسعه اثر منفی دارد  (Canada , 2001)درحالی­که قیلاً السینا و دیگران در تحقیق مشابهی به این نتیجه رسیده بودند که جهانی­شدن اثری بر رشد کشور‌های درحال­توسعه ندارد . (Alesina et al, 1994)  بلومستروم و دیگران با لحاظ شاخص سرمایه­گذاری مستقیم خارجی نشان دادند که جهانی­شدن فقط بر کشور‌های ثروتمند اثر مثبت دارد (Blomström et al, 1992) . گارت نشان داده که جهانی­شدن باعث کاهش سرمایه­گذاری خارجی در کشور‌های فقیر خواهد شد (Garrett, 2001). اسکات در تحقیق خود با تمرکز بر کیفیت زندگی نشان داده است که جهانی­شدن به دلیل حذف مشاغل به­ویژه در بخش صنعت اثر منفی بر کیفیت زندگی انسان‌ها دارد (Scott, 2001). در مقابل زوئلیک در مقاله­اش نشان داده که آزادسازی تجاری ناشی از جهانی­شدن به رشد رقابت ، کارایی و دستمزد‌ها کمک کرده و کیفیت زندگی کارگران را افزایش می‌دهد (Zoellick, 2001). به عقیده­ی گیلن و همچنین سوروس جهانی­شدن با کاهش حیطه­ی نفوذ دولت‌ها توانایی آن­ها را در ارتقای کیفیت زندگی شهروندانشان کاهش می‌دهد (Guillen, 2001; Soros, 2000) . نصیری با استفاده از معیار‌هایی مانند بهداشت، آموزش ابتدایی، توانمندسازی زنان، پایداری زیست­محیطی و ریشه کنی فقر به بررسی اثر جهانی­شدن بر نابرابری اجتماعی در فضا‌های شهری در کشور‌های اسلامی پرداخته و نشان می­دهد که در میان 57 کشور جهان در وضعیت توسعه­ی اجتماعی بالا فقط 5 کشور اسلامی قرار دارند. وی نبود برنامه‌ریزی جامع و مشارکتی را از عمده‌ترین مشکلات کشور‌های اسلامی برای مقابله با آثار منفی جهانی شدن می‌داند (نصیری، 7:1389). یزدانی به بررسی ابعاد جهانی شدن و نابرابری با تأکید بر ایران پرداخته و نشان می‌دهد که آزادسازی مالی و تحرک سرمایه­ی ناشی از جهانی­شدن به گسترش نابرابری در جامعه منجر می‌شود (یزدانی، 13:1384). رمضان‌پور با استفاده از شاخص توسعه­ی انسانی و تکنیک پنل دیتا به بررسی اثر جهانی­شدن بر اشتغال پرداخته و نشان می­دهد که به طور میانگین ارتباط معناداری بین جهانی­شدن و کاهش بیکاری وجود دارد (رمضانپور، 20:1383). نقیب السادات با انتخاب ابعاد مختلف فرهنگی، اقتصادی، بهداشتی و آموزشی به بررسی آثار جهانی­شدن بر کیفیت زندگی زنان پرداخته است (نقیب­السادات، 1380). برهانی­پور با انتخاب شدت تجارت به­عنوان شاخص جهانی­شدن به بررسی تأثیر جهانی­شدن بر بخش توزیع درآمد پرداخته و به روش اقتصادسنجی (همجمعی یوهانسون جوسیلیوس) نشان داده است که در شرایط فعلی ایران جهانی­شدن منجر به بدتر شدن وضعیت توضیع درآمد در ایران خواهد شد (برهانی­پور، 1:1385). نجارزاده و مهدوی در تحقیقی مشابه به نتایج متفاوتی دست یافته‌اند. آنان با استفاده از اطلاعات کشور‌های "دی 8" و به روش پنل دیتا نشان داد­ه­اند که در این کشور‌ها فرضیه­ی کوزنتس تأیید شده و جهانی­شدن اثر مثبتی بر توزیع درآمد داشته و نابرابری را در آن­ها کاهش می­دهد (نجارزاده و مهدوی، 105:1387). دادگر و ناجی در تحقیق خود با استفاده از اطلاعات سال‌های 1347 تا 1389 و به روش همجمعی یوهانسون جوسیلیوس و آزمون علیت گرانجر نشان می­دهند که جهانی­شدن اثر خفیف مثبتی بر رشد داشته ولی باعث بدتر شدن نابرابری درآمدی خواهد شد (دادگر وناجی، 1382). موسوی و دیگران با انتخاب نسبت تجارت به تولید ملی به­عنوان شاخص جهانی­شدن نشان دادند که جهانی­شدن باعث کاهش شکاف فقر در شهر‌‌ها و افزایش شکاف فقر در روستا‌‌ها خواهد شد (موسوی و دیگران، 259:1386).

تخمین و نتایج مدل

تخمین به روش پنل دیتا و با استفاده از نسخه­ی 6 نرم­افزار Eviews صورت گرفته است. برای یافتن بهترین روش تخمین مراحل زیر انجام شده است:

1. آزمون مانایی (نبود ریشه­ی واحد) (unit root test)
2. آزمون امکان تخمین به روش پنل یا پول(poolability & panel)  
3. آزمون وجود اثر ثابت یا اثر تصادفی  (fixed effect & random effect)
4. آزمون وجود اثر مقطع یا زمان (cross section & period)

شرط لازم برای تخمین صحیح مانا بودن متغیرها است. بدین­صورت که متغیر دارای ریشه­ی واحد نباشد. به­این­منظور برای همه­ی متغیرها آزمون ریشه­ی واحد بر اساس معیار دیکی فولر تعمیم­یافته (ADF) و لوین لین(LL)  صورت گرفت و نبود ریشه­ی واحد برای متغیرها تأیید گردید. در گام بعدی آزمون انباشته­پذیری جهت بررسی امکان تخمین مدل به صورت پنل صورت گرفت. آماره F و کای دو نشان داد که مدل قابل انباشته شدن (pooled) نیست و باید تخمین به صورت پنل دیتا صورت گیرد. برای شناخت نوع اثر از لحاظ ثابت یا تصادفی بودن از آزمون هاسمن استفاده شد که در آن فرض H₀ مبنی بر وجود اثر تصادفی رد گردیده و وجود اثر ثابت تأیید شد. در پایان مدل بر اساس وجود اثر مقطع و یا وجود اثر زمان آزمون گردید که اثر مقطع تأیید شد. نتایج ازمون F و کای دو و همچنین آزمون هاسمن در جدول شماره 3 اورده شده است

جدول 3: نتایج تست F و کای دو

از مجموع آزمون‌های فوق مشخص شد که مدل باید به صورت اثر ثابت یک­طرفه در مقطع  (one way fixed effect of cross section) تخمین زده شود. نتایج تخمین در جدول 4 آمده است.

جدول 4: نتایج تخمین نهایی

نتایج تخمین نشان می­دهد که همه­ی متغیر‌‌ها اثر معنادار بر شاخص توسعه­ی انسانی دارند. در جدول نتایج تولید سرانه­ی داخلی GPC در سطح معناداری بر شاخص توسعه­ی انسانی اثر مثبت دارد (به میزان 0.04). این نتیجه با مبانی نظری مطابقت دارد. شاخص TRA نیز کاملاً معنادار بوده و نشان می­دهد که در سطح معناداری 99 درصد  افزایش نسبت تجارت به تولید ناخاص داخلی منجر به اثرگذاری مثبت در شاخص توسعه­ی انسانی خواهد شد (0.018). همان­گونه که مطابق با مبانی نظری انتظار می‌رفت رشد جمعیت PGR در سطح معناداری 97 درصد بر توسعه­ی انسانی اثر منفی دارد (0.007). ICT در سطح معناداری بالایی دارای اثر مثبت بر شاخص توسعه­ی انسانی است (0.009). پرداخت به کارگران در خارج نیز در سطح 99 درصد معنادار بوده و رابطه­ای مثبت با شاخص توسعه­ی انسانی دارد (0.004).

وضعیت ایران

بر اساس گزارش 2010 سازمان ملل ایران با امتیاز 702 در مجموع شاخص توسعه­ی انسانی رتبه­ی 70 را ازمیان 169 کشور جهان به­دست آورده و در رده­ی کشور‌های با توسعه­ی انسانی بالا جای گرفته است. امید به زندگی در ایران نزدیک به 72 سال (71.9)، میانگین سال‌‌های آموزش 7.2، مدت زمان انتظاری طول تحصیل 14 سال و درآمد ناخالص ملی سرانه 11764 دلار (با معیار قدرت خرید دلار سال 2008) است. برخی اطلاعات مربوط به شاخص توسعه­ی انسانی ایران در جدول 5 آمده است(UN:HDR, 2010).

جدول 5: آمار شاخص توسعه­ی انسانی در ایران

منبع : http://hdrstats.undp.org/en/countries/profiles/IRN.html

متوسط نرخ رشد سالانه­ی‌ شاخص توسعه­ی انسانی در ایران برای دهه­ی منتهی به 2010 نیز 27/1 بوده است. نرخ رشد متوسط شاخص توسعه­ی انسانی کشور‌های عربی در همین دهه 14/1 بوده است. کشور‌های شرق آسیا و اقیانوسیه 40/1 و مجموع کشور‌های جنوب آسیا (که ایران نیز جزو این منطقه است) 61/1 که نشان می‌دهد سرعت پیشرفت ما از میانگین منطقه پایین‌تر بوده است.

جهت بررسی مقایسه‌ای بین ایران و سایر کشور‌های صادرکننده­ی نفت از لحاظ میزان اثرگذاری جهانی­شدن 3 تخمین جداگانه بر اساس سه شاخص جهانی­شدن صورت گرفت. در هر تخمین اثر یکی از شاخص‌‌های جهانی­شدن بر شاخص توسعه­ی انسانی برای 14 کشور بررسی شد. خلاصه نتایج در جدول 5 آمده است. در ستون آخر میانگین سه شاخص فوق برای کشور‌ها محاسبه شده است. طبق نتایج جدول کشور ایران پس از دو کشور عمان و مالزی بیشترین اثرپذیری مثبت بر شاخص توسعه­ی انسانی را از فرایند جهانی­شدن در بین کشور‌های درحال­توسعه­ی صادرکننده­ی نفت خواهد داشت. آنچه کشور عمان و مالزی را بالاتر از ایران قرار داده است اثرپذیری شدید نسبت TRA این کشور‌ها نسبت به جهانی­شدن است. فرایند جهانی­شدن با توجه به زمینه‌‌های مناسب فیزیکی و مالی ناشی از پتانسیل‌‌های بومی و خارجی این کشور‌ها به­شدت در حوزه­ی تجارت آن­ها اثرگذار بوده و از این طربق به بهبود HDI آن­ها کمک خواهد کرد. طبیعتاً می­توان علت ضریب پایین TRA در ایران را نبود زیرساخت‌ها و مکمل‌های تجارت به غیر از جهانی­شدن نسبت داد. مواردی مانند ناکافی بودن بنادر و اسکله‌‌های بارگیری، فرسودگی و کمبود ناوگان حمل­ونقل درون­کشوری، کمبود و  استاندارد نبودن جاده‌‌های کشور و تحریم و فشار‌‌های سیاسی بین‌المللی و تهدید‌‌های بیمه‌ای و خسارتی از عواملی است که اثرگذاری جهانی­شدن از طریق توسعه­ی تجارت بر HDI در ایران را محدود می­کند.

جمع­بندی

در این تحقیق مقوله­ی جهانی­شدن از جهت آثار آن بر کیفیت زندگی (QOL) بررسی شده است. برای این منظور شاخص توسعه­ی انسانی (HDI) که در تحقیقات سازمان ملل به­عنوان مقیاس جامع برای QOL معرفی شده است به­نمایندگی از کیفیت زندگی و متغیر‌های شدت تجارت (TRA)، مشترکان تلفن همراه در هر 100 نفر (ICT) ، دریافتی ناشی از کار شهروندان در خارج(REM)  به­عنوان شاخص‌‌های جهانی­شدن بررسی شدند. تولید سرانه­ی داخلی (GPC) و نرخ رشد جمعیت (PGR) نیز متغیر‌‌های اثرگذار بر (QOL) بوده و به­عنوان متغیر کنترل مدل هستند. حوزه­ی تحقیق مربوط به کشور‌های درحال­توسعه­ی صادرکننده­ی نفت است و در این زمینه 14 کشور دارای اطلاعات انتخاب شدند. آمار مورد نیاز از سازمان ملل و بانک جهانی برای دوره­ی 1991-2008 اخذ گردید. تخمین به روش پنل دیتا صورت گرفت و با انجام آزمون‌‌های مربوطه روش اثر ثابت یکطرفه­ی مقطع
(One way fixed effect of cross section) انتخاب گردید. نتایج تحقیق نشان می‌دهد برای 14 کشور مورد بررسی تولید سرانه­ی داخلی، رشد ICT، شدت تجارت و مهاجرت کارگران به خارج اثر معنادار مثبت بر شاخص توسعه­ی انسانی داشته و تنها متغیر نرخ رشد اثر منفی بر HDI دارد و از این لحاط نتایج حاصل برای این کشور‌ها با مبانی نظری موضوع سازگاری دارد.

کشور ایران در رتبه­بندی جهانی HDR سال 2010 سازمان ملل دارای رتبه­ی 70 است و جزء کشور‌های با توسعه­ی انسانی بالا محسوب می­گردد. در مقام مقایسه با کشور‌های صادرکننده­ی نفت در این تحقیق جهانی­شدن پس از کشور‌های عمان و مالزی بیشترین اثرگذاری را بر شاخص توسعه­ی انسانی ایران خواهد داشت.